De kansen van een nieuw begin in dit bijzondere jaar

Het afgelopen jaar kantelde er van alles in de wereld, en in ons leven. Dat nodigt uit tot reflectie. Wie ben ik, wat vind ik belangrijk en wat wil ik (niet) meer? Journalist Brenda van Osch maakt de balans op.

Voor me zwoegde mijn vriendin het duin op, haar kuiten strak van de kilometers die we er al op hadden zitten. Eenmaal boven zei ze tegen me: “Ik mag het misschien niet zeggen, maar ik mis die eerste coronatijd.” Ze had het vreselijk gevonden voor iedereen die ziek werd, naasten niet mocht bezoeken of bovenmenselijk hard moest werken. Zelf was ze financieel behoorlijk hard getroffen. Tegelijkertijd vond ze het heerlijk, het overzichtelijke leventje met haar gezin om zich heen en tijd voor een dagelijks sportmoment.

Even op pauze

Ze was niet de eerste die toegaf hoe lekker het was geweest: even op pauze. Meerdere vrienden en collega’s vertelden me dat ze zich ook rustiger voelden. Dat ze weer aan lezen waren toegekomen en kilometers per dag wandelden. Dat ze het alleen zijn veel lekkerder vonden dan ze hadden gedacht of juist weer genoten van hun gezin en partner. Dat vriendschappen zich hadden verdiept ondanks, of juist misschien wel dankzij, de afstand. Zelf herkende ik het ook. Ik miste mijn ouders, zeventigplus en dus kwetsbaar, en ook mijn dochter, die in een zorginstelling woont en die ik dus wekenlang niet kon zien. Maar echte rampen bleven uit.

Rust en kalmte

Na de angst kwam de berusting. Letterlijk. Ondanks de drukke combinatie van werken en thuisonderwijs voor mijn zoons, voelde ik een enorme kalmte. Ik genoot van de saamhorigheid in de straat. Van de bloemen op mijn stoep van een vriendin. Zomaar. Van ouderwets lange telefoongesprekken – en dan kunnen ophangen zonder me verplicht te voelen iets af te spreken. Ik vond het vooral heerlijk om mijn zoons even voor mezelf te hebben. Geen sport, geen vriendjes die aanbelden, geen wilde logeerplannen. Nee, gewoon. Yahtzee bij het ontbijt. Samen een film kijken. Uitgebreid kletsen. Ik vond het confronterend. Wat was hier de les? Hoe zorgen we dat we het mooie en goede uit deze periode vasthouden? Welke vaardigheden of mentaliteit hebben we daarvoor nodig?

Dicht bij huis

Deze tijd heeft ons duidelijk gemaakt dat het leven niet zo maakbaar is als we dachten, zegt de Vlaamse psychiater en filosoof Damiaan Denys, die in Nederland woont en werkt. “We leven in een extreem controleerbare samenleving, mensen realiseren zich dat niet. Dertig jaar geleden ging je met de kaart op schoot op de bonnefooi naar Frankrijk, tegenwoordig stap je in het vliegtuig en weet je van tevoren welke stoel je hebt, wat ze serveren onderweg en hoe het hotel eruit zal zien. We zijn ontwend te leven in een wereld die verrassend is. Laat staan in een wereld met een virus dat je niet ziet, niet hoort, niet voelt en waarvan je de impact niet kunt overzien.”

Balans opmaken

Het was een regelrechte confrontatie met onze sterfelijkheid, zegt Denys. Dat bracht veel mensen tot reflectie. Ze gingen fundamentele, existentiële vragen stellen: wie ben ik, waar sta ik voor, wat vind ik echt belangrijk? “Mijn moeder woont in België en ik kon haar zeven, acht weken lang niet bezoeken. Opeens vroeg ik me af wat voor relatie we hebben, wat haar betekenis is voor mij en ik voor haar. Waarom heb ik contact met haar nodig? Ook in mijn werk vroeg ik me af wat ik eigenlijk aan het doen was. Ik rende van de ene lezing naar de andere en dacht dat iedereen me belangrijk vond. Nu merk ik dat minder lezingen geven veel prettiger is. Goed, het betekent iets minder geld en erkenning, maar het is ook heel fijn om eens in de tuin te zitten.”

Nu we steeds meer leren in het dagelijks leven met het virus om te gaan, gaan we de balans opmaken. Onze tijd is kostbaar. Die beperkte tijd kun je maar het beste besteden aan de dingen die je het liefste zijn. Denys: “Ik denk dat veel mensen hebben geconcludeerd dat dat eenvoudige dingen zijn, dingen dicht bij huis.”

Met beide benen op de grond

De Vlaamse theatermaker en maatschappijcriticus Peter De Graef ziet nog een andere les: dat we met veel minder consumptie toekunnen en daar misschien zelfs blijer van worden. “De hele mensheid lang hebben we moeten knokken om in de basisbehoeftes van het lichaam te voorzien: onderdak, kleding en voedsel. In de jaren vijftig waren we er. Toen hadden we ons de vraag moeten stellen: wat nu? Wat gaan we nu doen om gelukkig te zijn? Maar die vraag is niet gesteld. De industrie is in dat gat gesprongen. Die heeft verleiden tot kunst verheven en het pimpen van onze identiteit tot de manier om gelukkig te worden. Sindsdien kleden we ons niet meer omdat het koud is, maar om onszelf te onderscheiden en te horen: zo, jij ziet er goed uit!”

De afgelopen tijd heeft ons iets meer met beide benen op de grond gezet, hoopt hij. “We deden alleen de hoognodige boodschappen en zijn er niet wezenlijk ongelukkiger van geworden. Ja, van het gebrek aan contact en het gemis van het theater misschien, maar niet van het niet-consumeren. Ik denk zelfs dat veel mensen ontdekt hebben hoeveel geluk het kan genereren om voor elkaar te zorgen. In de buurt. Binnen de familie. Dat dat een ander soort geluk brengt dan complimentjes oogsten met nieuwe kleding. Minder ego, meer hart.”

Vlindermomenten

Toch kennen we allemaal het vakantievoornemen om je na thuiskomst niet meer zo te laten meeslepen in het jachtige bestaan. Twee weken later lijken zowel de vakantie als het voornemen vergeten te zijn. In zijn boek Een nieuw begin beschrijft de Britse bedrijfspsycholoog Tony Crabbe hoe we ervoor kunnen zorgen dat we de lessen en positieve gewoontes van de afgelopen periode niet door de vingers laten glippen. Crabbe is ook de auteur van de bestseller Nooit meer te druk en hij adviseert onder meer Microsoft en Disney.

Vicieuze cirkel

Zijn boodschap: druk zijn is niet de onvermijdelijke consequentie van het moderne leven, maar het gevolg van het gebrek aan keuzes. Wie altijd maar druk is, is verslaafd aan prikkels en geeft voorrang aan de (ogenschijnlijk) urgente zaken boven de echt belangrijke. Elk mailtje of elk appje is een welkome afleiding. Maar dat boek schrijven of echt tijd maken voor je kind, schiet erbij in. Dat soort drukte wordt niet alleen gevoed door ambitie, het is ook vluchtgedrag, vertelde Crabbe me onlangs in een interview voor FD Persoonlijk. “Het is een soort vicieuze cirkel. We krijgen het zo druk omdat we iets willen bereiken, dat leidt ertoe dat we een beetje onthecht raken van de mensen van wie we houden en dat creëert een gevoel van leegte. Die leegte maakt het weer minder comfortabel om alleen te zijn met onszelf, wat ons weer richting drukte drijft. Die cyclus wordt steeds sterker.”

Uit de drukte

Hoewel de lockdown ook extra drukte en uitdagingen met zich meebracht, hoopt Crabbe dat mensen hebben ervaren dat je uit die druktecarrousel kunt stappen. In zijn boek beschrijft hij hoe hij zelf was getroffen door wat hij ‘vlindermomenten’ noemt, de speelse momenten waarop hij spontaan iets geks of sportiefs deed met een van zijn kinderen of het hele gezin. Hij leerde dat je ook bewust de voorwaarden kunt scheppen voor die momenten. Zo keek het gezin samen alle Star Wars-films, wat eindigde in toneelstukjes met zelfgemaakte kostuums en lichtzwaarden.

Volgens Crabbe is het van doorslaggevend belang sterk de intentie te hebben om te veranderen. “Gewoontes zijn heel contextafhankelijk. Als je leven na corona erg lijkt op dat voor corona, is de kans groot dat je vervalt in je oude gewoontes. Maak dus een heel concrete analyse van wat je wilt veranderen en zorg dat die nieuwe gewoontes bewust onderdeel van je nieuwe leven worden.”

Keuzes maken

Dat bepleit ook praktisch filosoof Reine Rek. Ze begeleidt mensen bij levensvragen; in groepen voor The School of Life en een-op-een in haar eigen praktijk. Om te beginnen, zegt ze, is het goed je af te vragen wat het precies is wat je wilt vasthouden uit de lockdowntijd. “De kans is groot dat je vooral praktische veranderingen wilt vasthouden, want de maatregelen hadden immers ook vooral praktische consequenties.” Wil je niet dat je agenda weer zo volloopt als vroeger, dan moet je dus minder afspraken maken, zegt ze. “Dat klinkt als een open deur, maar dat is het niet. Want je zult echt moeten beslissen: dat is wat ik wil bereiken.” Het helpt daarbij om beelden op te roepen van momenten waarop je leven fijn was omdat je minder druk ervaarde. “Die ankers kunnen je eraan helpen herinneren waarom je dit had beslist.”

Stap twee is het concreet invullen van je beslissing. Alleen zeggen: ik wil minder afspraken, geeft volgens Rek te weinig houvast. Maak het concreet: ik ga maximaal twee avonden per week de deur uit of de kinderen mogen op één sport, of: elke maand houd ik één weekend vrij om alleen te wandelen. Wat je ook met jezelf afspreekt, het moet een heel fijn vooruitzicht in je oproepen. “Iets wat op voorhand al voelt als iets wat je moet volhouden, gaat niet werken.”

Ga in gesprek

Vervolgens loont het om stil te staan bij waar de schoen gaat wringen. Het zal gebeuren dat je wordt uitgenodigd voor een leuk etentje, terwijl het niet past in je agenda-nieuwe-stijl. Bevraag jezelf dan. Ga ik nu mijn eigen regels overtreden? Zo ja, waarom? Moet ik mijn regels aanpassen, uitzonderingen bedenken bijvoorbeeld, of heb ik moeite met druk van buiten en moet ik leren nee te zeggen? Juist omdat zo veel mensen dezelfde ervaring hadden tijdens de lockdown, is Reks advies om ook met anderen in gesprek te gaan. Praat met partner, kinderen, vrienden en collega’s. Ga samen op zoek naar nieuwe manieren van met elkaar omgaan. “Misschien blijkt wel dat die vriend met wie je zes keer per jaar afspreekt ook overloopt van de afspraken, en dat jullie het beiden heerlijk vinden om te minderen en wat vaker uitgebreid te bellen.”

Meebewegen

Toch zal het lastig zijn tot structurele veranderingen te komen zolang we het gevoel houden dat we moeten inleveren, zegt Denys. “Ons luxeleven moet op de schop. Alle porties friet dertig procent kleiner. Maar ook: dertig procent minder vliegen, minder festivals. Maar wie wil dat? We zijn verslaafd aan onze welvaart. Iedereen zal zeggen: mijn buurman moet ermee beginnen.” Dat wordt anders als er een nieuwe collectieve norm ontstaat. De gemeenschappelijke ervaringen tijdens de lockdown kunnen daar een aanzet toe hebben gegeven. “We hebben vrijwel allemaal ervaren dat er meer online gewerkt kan worden, dat thuiswerken best prettig is, dat we ons niet voor elke afspraak hoeven te verplaatsen. Als dat besef blijft, is de kans groter dat onze gewoontes blijvend veranderen.”

Klimaatprobleem

Theatermaker De Graef beaamt dat. Hij ziet corona als ‘vingeroefening’ voor een veel grotere uitdaging: het klimaatprobleem. “Als we ophouden met dat continue verlangen naar afleiding, met het hele jaar door willen skiën en snorkelen en leren onszelf zinvol met niets bezig te houden, dan zakt de activiteit van de mensheid en daarmee de temperatuur van de planeet. Dat besef moet groeien.” De Graef mediteert dagelijks en is een hartstochtelijk pleitbezorger van meer bezinning en meer verveling. “Ik hoop dat iedereen zich een beetje verveeld heeft in coronatijd en heeft gemerkt dat het niet erg is. Dat je dan naar binnen klapt en dat daar iets moois te vinden is. Iets krachtigs. Dat de leegte alleen maar immenser wordt als je je ertegen verzet met shoppen en netflixen.”

Terugveren

Eind maart stond in de Volkskrant een essay van journalist Greta Riemersma waarin ze beschrijft hoe anders zij op de nieuwe omstandigheden reageerde dan haar Marokkaanse man. Terwijl ze zichzelf erop betrapte de situatie te willen beheersen, bewoog haar man mee met wat nou eenmaal was. Zoals hij dat vroeger thuis deed als er honger was, en tijdens zijn omzwervingen over de wereld die eindigden in Nederland. Een van zijn metaforen: “Als je een probleem hebt, kijk naar de palmboom die doorbuigt onder de wind. Hij veert altijd terug en dan geeft hij vrucht. Zoete dadels.”

We kunnen zeker wat leren van andere culturen, zegt Denys als ik hem het artikel voorhoud. “Na de kernramp in Fukushima zeiden de Japanners: ‘Oké, dat is gebeurd, nu gaan we weer opbouwen.’ Nederlanders zouden eerst een commissie optuigen om uit te zoeken wie er fouten heeft gemaakt. Door ons maakbaarheidsdenken voelen we ons verantwoordelijk voor ons eigen succes en geluk. Maar soms gebeurt iets gewoon. Dan ben je wel slachtoffer maar valt je niets te verwijten.”

In controle zijn

Hij wijst erop dat de mensen die de meeste controle nodig hebben, vaak de mensen zijn die het minst in controle zijn. Neem een theatergroep die een voorstelling speelt. De minst ervaren acteurs zullen bezig zijn met het licht, de laatste tekstwijzigingen en wie precies waar staat. De ervaren acteur doet z’n ding, die vertrouwt op zichzelf en zijn medespelers. “Expertise is niets anders dan ervaren zijn in omgaan met datgene wat buiten je controle valt.” Loslaten wat je toch niet kunt beheersen. Als we dat van de crisis leren, is het al heel wat.