Kimberley Motley: advocaat voor de verandering

Als buitenlandse en zonder hoofddoek schudt ze de Afghaanse rechtsspraak op. Met haar unieke aanpak wint advocaat Kimberley Motley schijnbaar kleine zaken die grote gevolgen hebben voor de mensenrechten overal ter wereld.

“Mijn lijfspreuk is: er is geen box. Geen inside the box, geen outside the box. Die box bestaat alleen in ons hoofd, het is waar jij toestaat dat anderen jou beknotten. Ik kies ervoor zonder box te leven.” Aan het woord is, via Skype, strafrechtadvocaat Kimberley Motley (1975). Haar lijfspreuk klinkt misschien als de retoriek van een coach of inspirator. Maar als iemand mag beweren zich door niets of niemand te laten inperken, is het Motley.

Zonder bewijs

In 2008 laat Motley haar man en drie kinderen achter in de Verenigde Staten en vertrekt naar Afghanistan. Ze is gevraagd te komen werken voor het Justice Sector Support Program, dat de overheid ondersteunt bij het opzetten van een justitieel apparaat. Ze zal er onder meer Afghaanse advocaten gaan trainen. Motley is nooit eerder in het buitenland geweest. In eerste instantie gaat ze voor het geld. Op dat moment werkt ze als slechtbetaalde pro-Deo-advocaat. Met het salaris van deze nieuwe baan
heeft haar gezin de middelen om het criminele Milwaukee, waar ze zelf ook opgroeide, te verruilen voor North Carolina. Daar heeft ze deze gevaarlijke stap wel voor over.

Weglopen en overspel

Eenmaal in Afghanistan raakt Motley al snel gedesillusioneerd over het trainingsprogramma. Er wordt bijvoorbeeld nauwelijks samengewerkt met de lokale mensen. Laat staan dater wordt geleerd van de manier waarop de Afghanen zaken aanpakken of wordt toegewerkt naar een rechtssysteem dat past bij de cultuur, iets wat ze graag zou willen. Ze gaat op onderzoek uit. Bezoekt rechtbanken (“die leken op een crackpand”) en gevangenissen, praat met advocaten, aanklagers en rechters. Motley ziet dat veel mensen na een proces zonder noemenswaardig bewijs en zonder verdediging vastzitten. Vrouwen belanden vaak in de cel voor ‘morele misdaden’, zoals weglopen en overspel. Sommige gedetineerden
kennen hun vonnis niet eens.

De methode Motley

Motley besluit voor zichzelf te beginnen in Kabul. Daar valt ze op. Omdat ze buitenlander is, een vrouw én van Koreaans-Afro-Amerikaanse afkomst. Maar misschien nog wel meer door het soort zaken dat ze aanneemt en de manier waarop ze vecht voor haar cliënten. Zo verdedigt ze Gulnaz, een jonge vrouw die op haar zestiende wordt verkracht door de man van haar nicht. Zij wordt in deze zaak echter niet gezien als slachtoffer maar als dader, en veroordeeld voor overspel met geweld. Nadat ze weigert met haar verkrachter te trouwen, krijgt Gulnaz een extra hoge straf opgelegd. Ze blijkt zwanger en bevalt in de gevangenis van zijn dochter. Motley stapt naar het hooggerechtshof en weet de straf tot drie jaar terug te brengen. Vervolgens dient ze een gratieverzoek in bij president Hamid Karzai, dat hij eind 2011 toekent. Een unicum.

Persoonlijke aanpak

Volgens Moltley is het geheim van haar succes dat ze werkt vanuit het bestaande rechtssysteem. “Inside-out.” Ze maakt gebruik van lokale Afghaanse wetten en van islamitische wetgeving, ze citeert zo nodig uit de koran. Daarom ziet ze zichzelf ook nadrukkelijk niet als mensenrechtenadvocaat die zich beroept op internationale verdragen en conventies, maar als strafrechtadvocaat.

Dat die inside-out-methode werkt, ontdekt ze als ze de Britse oud-militair Bill Shaw verdedigt. In het najaar van 2010 heeft hij de leiding over een konvooi dat op weg is naar de Britse ambassade in Kabul. Het konvooi wordt staande gehouden door de Afghaanse politie, die alle spullen in beslag neemt. Shaw koopt ze terug, en wordt vervolgens vastgezet en veroordeeld voor het betalen van smeergeld.

Motley neemt de zaak op zich, houdt een keurig feitelijk pleidooi en verliest. Ze probeert het opnieuw, maar deze keer radicaal anders: ze gaat wekelijks bij de betrokken rechters langs en ‘voert’ ze haar argumenten. Ze verdiept zich in de koran. Ook leert ze hoe het Afghaanse informele rechtssysteem
werkt. Zo is het gebruik om bij geschillen jirga’s te beleggen, bijeenkomsten van lokale leiders met als
doel verzoening. Ze leert om ‘niet te pleiten maar te preken’. Haar persoonlijke aanpak slaat aan: met de
tweede rechtszaak krijgt ze Bill Shaw vrij.

Respect van mannen

Motley draagt geen hoofddoek. Ze ontdekt dat vooral mannen haar serieuzer nemen zonder. Ook anderszins gedraagt ze zich mannelijk naar Afghaanse standaarden. Ze schudt mannen de hand en kijkt ze recht aan: ‘Dat dwingt respect af.’ Met de tijd wordt ze principiëler over het niet dragen van een hoofddoek. “In Afghanistan doen de meeste vrouwen dat wel, toch heeft 85 procent te maken met een vorm van misbruik of mishandeling. Dus kom er bij mij niet mee aan dat een hoofddoek vrouwen zo veel respect oplevert. Ik, als westerse vrouw, heb de verantwoordelijkheid er geen te dragen. Afghaanse vrouwen steunen me, omdat ze weten dat ik hun zaak kan bepleiten met minder persoonlijke consequenties dan het voor hen zou hebben.”

Gehard door haar jeugd

In elk interview krijgt ze de vraag: ben je nooit bang? Ze reageert er doorgaans geïrriteerd op. Meestal schermt ze met haar jeugd in een achterstandswijk in Milwaukee. Die omgeving vol drugs, misdaad en armoede heeft haar gehard. In de documentaire Motley’s law die in 2015 over haar werd gemaakt, vergelijkt ze zichzelf met Wonder Woman. Nu zegt ze: “Als ik hardop zeg dat ik weleens bang ben, ondermijn ik mijn gezag. Cliënten huren me niet alleen in als advocaat, maar ook als hun beschermer. Er zijn er die zeggen: ‘Als we verliezen, zie ik het leven niet meer zitten.’ Dan kan ik geen zwakte tonen. Stel je voor, je zit in een Afghaanse gevangenis en je advocaat laat zien dat ze bang is of twijfels heeft, zou jij dat willen? En ze lezen het af aan mijn lichaamstaal, dus ik kan het niet eens aan mezelf toegeven.”

Toch is de angst er wel degelijk. Als er in 2014 een aanslag wordt gepleegd op het Serena Hotel in Kabul, waar Motley op dat moment verblijft, voelt ze hoe de spanning zijn tol heeft geëist. Ze neemt extra vrij om met haar gezin door te brengen, besteedt veel tijd aan muziek (ooit wilde ze dj worden) en begint aan haar boek, De wet van Motley. Het schrijven werkte therapeutisch, zegt ze nu. “Ik zie in dat de grote hoeveelheid rechtszaken die ik op me nam, me ook hielp om te gaan met alles wat op me afkwam. Daardoor kon ik dingen negeren. En als ik het druk had, had ik geen tijd om bang te zijn.”

Gerechtigheid en rechtvaardigheid

Motley maakt een onderscheid tussen gerechtigheid (justice) en rechtvaardigheid (justness). Het eerste is een illusie, zegt ze, voor het tweede knokt ze. Ze geeft het voorbeeld van een familie die ze vertegenwoordigde als advocaat, de dochter was vermoord door haar man en oom. De mannen werden veroordeeld tot vijftien jaar gevangenisstraf, een goed resultaat. Maar daarna kwam de moeder naar Motley terug met het verzoek de mannen te laten overplaatsen naar een andere gevangenis. Want, zo gaf ze ruiterlijk toe, daar kon ze hen laten doden.

“Voor haar was dat gerechtigheid. Maar justice lies in the eye of the beholder. Eigenlijk willen mensen terug naar vóór het vreselijke wat ze overkwam. Alleen dat kan niet. Daarom zal geen straf voldoende zijn.” Dus vecht Motley niet voor gerechtigheid, maar voor rechtvaardigheid. In haar boek omschrijft ze dat als ‘de onvolmaakte maar realistische uitkomst die past bij een onvolmaakte situatie.’

Wereldwijde strafzaak

Inmiddels vertegenwoordigt ze cliënten op elk continent, behalve Antarctica – “En dat komt ook nog wel.” Motley vertelt over een grote zaak waar ze momenteel mee bezig is. Fatou, een vrouw uit Guinea, wordt op haar zestiende ingehuurd om te gaan werken als schoonmaker in China. Althans, dat is het verhaal. Bij een tussenstop in Koeweit wordt haar paspoort afgepakt en wordt ze gedwongen om als slaaf in de huishouding te werken. Als de BBC een documentaire maakt over mensenhandel en via de app 4Sale een dienstmeisje probeert te ‘kopen’, komen de journalisten uit bij Fatou. Dit brengt de zaak aan het rollen.

Inmiddels is Fatou terug in Guinea en heeft Motley haar vertegenwoordiging op zich genomen. Ook neemt ze contact op met 4Sale, Apple en Google om de app uit de handel te halen, maar vangt bot. Dus start ze nu een rechtszaak tegen de criminele activiteiten in Koeweit én tegen de techbedrijven. “Die maken winst op mensenhandel en het kan ze niet eens schelen!”

Zo gaat het vaker: de zaak van een individu mondt uit in een wereldwijde strafzaak met verstrekkende
gevolgen. Motley doet er een handvol. Ze zou er wel meer op zich willen nemen, maar dit soort processen zijn duur en ze financiert ze uit eigen zak. “Het kan jaren duren voordat er een uitkomst is. Maar de zaken worden gevoerd, daar gaat het om.” Het is een eerste stap op weg naar de ‘mensenrechteneconomie’ die ze propageert, een economie waarin iedereen verantwoord met elkaar omgaat.

Vooruitgang

Ondanks alles blijft ze hoopvol. “Kijk naar Afghanistan: het land verleent me keer op keer een nieuw visum.” Dat toont aan, zegt ze, dat er ruimdenkendheid is en respect voor haar werk. Bovendien ziet ze vooruitgang. “Toen ik twaalf jaar geleden Afghaanse advocaten trainde, moest ik ze er nog van overtuigen dat ze tijdens een proces in de rechtszaal aanwezig moesten zijn en voor hun cliënt moesten opkomen. Wat ze hooguit deden, was nadien het vonnis achterhalen en mededelen aan de mensen die ze vertegenwoordigden. Afgelopen jaar werd ik gevraagd door een club Afghaanse advocaten om te komen praten over DNA-bewijs. Kun je het je voorstellen? Ik vind het zelf bijna ongelooflijk.”