Saudade: een mengeling van gemis, nostalgie en verlangen

Journalist Olivia Gagan is even terug in de Londense buurt waar ze ooit woonde en werkte. Ze voelt er een mengeling van gemis, nostalgie en verlangen. De Portugezen hebben er een woord voor: saudade.

‘Een tijdje geleden, nog voor de coronaperiode, was ik op bezoek op de eerste plek waar ik in Londen woonde. Het is een buurt die Whitechapel heet, in het oosten van de stad. Er woont een grote Bengali gemeenschap en door het midden loopt een krankzinnig drukke straat van tweeënhalve kilometer. Eraan ligt een ziekenhuis, een metrostation, restaurants en honderden winkels.

Het is een bulderende, brutale straat die 24 uur per dag barst van het leven. Toen ik hier woonde, stond ik elke ochtend om tien voor vijf op. Dan trok ik gehaast mijn sneakers aan. Vervolgens liep ik nog half slapend de lange straat af om het cafeetje te openen waar ik als serveerster werkte.

Op Whitechapel High Street is het zes dagen per week markt. In het ochtendgloren zigzagde ik tussen de marktkooplui door die hun kramen met vis, kleding en kruiden aan het opzetten waren. Het rook er altijd naar koriander. Dat ging langzaam over in een zwaardere currygeur tegen de tijd dat ik aan de rechterkant Brick Lane bereikte, de beroemde smalle straat waarin bijna elk gebouw een Indiaas restaurant is. Bij de kiosk vloog mijn blik in het voorbijgaan altijd even over de krantenkoppen.’

Verandering

‘De seizoenen volgden elkaar op: ik liep door bladeren en sneeuw – en als de zomer eraan kwam, werd het ochtendlicht langzaam helderder. Nu, bijna tien jaar later, was de buurt enorm veranderd. Op straat was het nog steeds een komen en gaan van mensen en bussen, maar de buurt zag er gladgestreken en chiquer uit.

Er waren ineens hippe koffietentjes op plekken waar vroeger nieuwskiosken en Indiase snoepwinkels zaten. Victoriaanse goederenmagazijnen hadden plaatsgemaakt voor tenenkrommend dure nieuwe appartementencomplexen.

Ik bekeek dit allemaal terwijl ik wiebelend op een stoeltje op het terras van een koffiebar discreet een paar hoge hakken aan mijn voeten probeerde te wurmen. Maar veel tijd om na te denken over alle dingen die anders geworden waren, had ik niet. Ik moest me haasten om op tijd bij een afspraak te zijn. Ik wilde namelijk indruk maken op een potentiële nieuwe opdrachtgever. Hij had een kantoor op de hoogst verdieping van een glimmende glazen toren die daar nog niet had gestaan toen ik er woonde.

Zodra ik zijn chique kantoor binnenliep, was ik mijn rêverie alweer vergeten. Maar toen hij me later boven in het gebouw het uitzicht over de stad liet zien, werd ik overspoeld door een eigenaardig gevoel. Vanachter het dikke glas keek ik naar de straat ver onder me en ineens prikten er tranen in mijn ogen.’

Verlangen

‘Het was alsof ik een klap kreeg van een intense herinnering aan het verleden – ik bleef achter met een gevoel van verdriet. Ik kon het niet goed duiden. Het was een verlangen naar iets, een plek, een tijd, in combinatie met het gevoel dat wat ik miste voor altijd weg was en dat ik niet meer terug kon. Alles was anders geworden.

Het was zo’n sterk en bitterzoet gevoel dat ik er de dagen erna aan bleef denken. In de jaren dat ik weg was, had ik nog maar zelden aan die straat gedacht. Maar op het moment dat ik er weer stond, werd ik ineens overspoeld door emotie. Wat had dat te betekenen? Het was zo’n sterk gevoel – een heel specifieke pijn – dat ik zeker wist dat andere mensen het ook kenden.’

Saudade

‘Ik probeerde het te beschrijven aan een vriend die rond dezelfde tijd ook in die buurt had gewoond. Hij deed het een beetje lachend af met “Het is gewoon nostalgie!” en “Je bekijkt het verleden door een roze bril!” Maar toch voelde ik dat zijn verklaring niet helemaal klopte. Ik kon het gevoel geen naam geven. Tot ik me een woord herinnerde dat ik ooit ergens gehoord had: saudade.

Het is een Portugees woord, dat in andere talen geen equivalent heeft. Als je het door Google Translate haalt, krijg je het woord ‘verlangen’ terug, maar het is meer dan dat. Nostalgie betekent het, verlangen, een herinnering aan een persoon of plek die er niet meer is of waar je niet naar terug kunt. Dit is de definitie uit het Portugese Houaisswoordenboek: sentimento mais ou menos melancólico de incompletude, ligado pela memória a situações de privação da presença de alguém ou de algo, de afastamento de um lugar ou de uma coisa, ou à ausência de certas experiências e determinados prazeres já vividos…

Vertaald betekent dat ongeveer iets als: een melancholiek soort gevoel van onvolledigheid, door herinnering verbonden aan momenten van verlies van iets of iemand, afscheid van een plek of ding of afwezigheid van bepaalde ervaringen en fijne dingen die geweest zijn. Zie je wel? Het is inderdaad een lastig gevoel om te omschrijven. Maar als je het eenmaal gevoeld hebt, kun je er niet omheen.

De meesten van ons herkennen dat vreemde gevoel wel dat je om het hart slaat als je onverwacht wordt geconfronteerd met iets of iemand uit het verleden. Als je een oud vriendje tegenkomt misschien, of een parfum ruikt dat een familielid altijd droeg of een liedje hoort dat je vroeger mooi vond.’

Inspiratiebron

‘Saudade kan worden opgeroepen door herinneringen aan verschillende dingen. Maar het belangrijkste is dat het meestal iets is wat je niet kunt aanraken of kunt terughalen. En hoewel het gevoel nauw samenhangt met melancholie, heeft het ook een positieve kant. Namelijk die van dankbaarheid voor de ervaring die je je ineens herinnert. Het is een zoet en ingewikkeld verdriet.

Saudade wordt vaak beschreven als de nationale emotie van Portugal en Brazilië. Het diende als inspiratiebron voor talloze liedjes, schilderijen en boeken. Saudade is de emotie die aan de basis ligt van de Portugese fado traditie – een melancholieke zangkunst, vaak begeleid door de gitaar.

Zangeres Amália Rodrigues, die bekendstond als de ‘koningin van de fado’, wordt vaak geassocieerd met saudade. Amália was vanwege haar liederen zelfs zo geliefd dat er drie dagen van nationale rouw in Portugal werden afgekondigd toen ze in 1999 op 79jarige leeftijd overleed. Ze kreeg een staatsbegrafenis. Ook talloze andere Portugese artiesten hebben getracht saudade te beschrijven in boeken, poëzie, schilderkunst en film.’

De essentie van saudade

‘Natuurlijk zijn we allemaal menselijk en we hebben allemaal de beschikking over hetzelfde spectrum aan menselijke emoties – waar in de wereld we ook wonen. Dus waarom is saudade zo’n uniek woord? Is het misschien gewoon een lui stereotype voor het Portugeessprekende deel van de wereld?

Ik stuurde een bericht naar mijn vriendin Rosie, die een jaar in Rio de Janeiro heeft gewoond. Ik vroeg haar wat het woord voor haar betekende en of de essentie van saudade ook echt voelbaar is in het dagelijkse leven in het land. ‘Saudade vormt een enorm belangrijk deel van de Braziliaanse cultuur,’ schreef ze terug. ‘Volgens mij is het een woord dat eigenlijk niet te vertalen is.’

Inmiddels woont ze weer in Europa, maar ze heeft het er nog vaak over hoe fijn haar tijd in Rio was en hoe ze zich identificeerde met de manier van leven. ‘Ik voel de saudade do Brasil elke dag.’ Door mijn conversatie met Rosie ging ik nadenken over hoe belangrijk en bepalend plekken voor ons kunnen zijn, of we het ons op dat moment nou realiseren of niet. Een kleine steek in je hart krijgen als je aan een huis, straat of plaats denkt waar je vroeger hebt gewoond, is een typisch saudadegevoel, zo lijkt het.’

Gevoel

‘Het verklaart misschien zelfs gedeeltelijk de herkomst van het woord. Sommige academici zijn van mening dat het woord ontstond om het verlangen te kunnen beschrijven van degenen die in de vijftiende eeuw achter werden gelaten door de Portugese ontdekkingsreizigers en zeelui, van wie velen nooit zouden terugkeren. Of de gevoelens van mensen die per schip vertrokken uit Portugal. Wetende dat ze hun moederland waarschijnlijk nooit meer terug zouden zien.

Een andere veelgehoorde definitie van saudade is ‘de liefde die overblijft’. Singersongwriter Nick Cave omschreef het als volgt: “Vanbinnen voelen we allemaal datgene wat de Portugezen ‘saudade’ noemen, een onverklaarbaar verlangen, een naamloos en raadselachtig smachten van de ziel. En het is dit gevoel dat in het rijk van de verbeelding en inspiratie woont, en dat de broedplaats is voor liedjes over verdriet, over liefde.”’

Liefde

‘Ach, de liefde. Die zal er ook wel iets mee te maken hebben, ja… Ik kan echt niet zeggen dat de periode toen ik begin twintig was en in Whitechapel woonde helemaal geweldig was, in de romantische zin van het woord. Ik woonde in een koud en akelig appartement, ik had geen geld en kon niet wachten tot ik een betere baan had gevonden. Ik had niet echt een idee wat ik aan het doen was en welke richting ik op moest.

Maar aan de andere kant: ik had mijn vrienden om me heen, ik werd voor de eerste keer verliefd en de mogelijkheden die ik had om mijn leven vorm te geven, waren eindeloos. Misschien was dat het wel waardoor al die jaren later de tranen kwamen tijdens die afspraak op de bovenste verdieping in die toren van glas.

“Saudade is eigenlijk niet één emotie,” zegt Katherine Shear, psycholoog aan de Columbia University in New York. “Het is een complexe emotionele ervaring met een mix van verschillende gevoelens die je kunt hebben voor iemand (of iets) die belangrijk voor je is of is geweest, maar die niet langer onderdeel uitmaakt van je leven. Het gaat niet altijd om iemand die is overleden. Saudade kan ook aan een ander soort verlies refereren – een verloren romantische liefde of een plek die niet meer bestaat.”

Op mijn vraag hoe het komt dat het zo’n sterk gevoel is, antwoordt Shear: “Je leeft in een wereld waarin de afwezigheid voelbaar is van iets of iemand waarvan of van wie je hield. De afwezigheid is dus aanwezig. En dat kan veel in je oproepen, het zijn grote emoties die je dan voelt.”’

Herinneringen

‘Mijn tijd in Whitechapel duurde uiteindelijk maar een jaar of anderhalf. Ik vond een andere baan en verhuisde naar een ander deel van de stad. Ik ging verder. Maar de beelden, geluiden en ervaringen van die plek werden ergens in mijn hoofd opgeborgen. In een doos met een label waar ‘Jij toen je 22 was’ op stond. En toen die doos in het heden werd opengemaakt, heel even maar, kwam er saudade uit.

Misschien overviel het me omdat mijn brein op datzelfde moment zag dat ik, net als de buurt waar ik had gewoond, was veranderd. In het heden was ik een goedgeklede, zelfverzekerde, vriendelijk glimlachende vrouw met een eigen bedrijf. Compleet anders dan het jonge meisje dat bijna tien jaar daarvoor door die lange straat had gelopen en dat geen idee had waar ze heen ging. En toch was ik op een bepaalde manier nog steeds dezelfde.’

Ouder en wijzer

‘Ik hoef echt niet meer terug naar die tijd. Om te beginnen hoef ik niet elke ochtend om tien voor vijf mijn bed uit. Mijn leven is in veel opzichten veel beter nu: ik ben ouder en hopelijk een beetje wijzer. Maar door even terug te zijn op die plek, realiseerde ik me dat het leven altijd verdergaat. En ook dat we niet altijd op dezelfde plek of in dezelfde gemoedstoestand kunnen blijven hangen.

Shear zegt dat iedereen deze unieke emotie waarschijnlijk wel een keer in zijn leven zal voelen. “Saudade is iets wat je onmogelijk níet kunt voelen als je ergens om geeft. Misschien is het iets uit je kindertijd waaraan je gehecht bent. Of een buurt waar je van houdt of een periode in je leven, iets wat je altijd deed, het kan van alles zijn. Je kunt er niet omheen dat je soms met die dingen wordt geconfronteerd, denk ik. Het is een gedeelde menselijke ervaring.”’

Einde zoektocht naar saudade

‘Het belangrijkste dat ik heb meegenomen van mijn korte zoektocht naar de betekenis van saudade, is genieten van wat ik nu meemaak en doe en van de mensen die op dit moment in mijn leven zijn. Want alles is vluchtig en ook deze tijd gaat weer voorbij. En hoewel het me op een bepaalde manier verdrietig maakt om aan dingen te denken die voorbij zijn. Herinnert het me er ook aan hoeveel geluk ik heb dat ik er ben en dat ik zo veel mooie dingen heb om aan terug te denken.

De meesten van ons proberen verdrietig zijn te vermijden, want wie wil er nou verdrietig zijn? Maar voor mij voelt saudade als een zachte, behapbare vorm van rouw. Het herinnert je eraan dat je ergens van hebt gehouden. En is dat niet iets wat gevierd mag worden?

Als je het goed bekijkt, is het eigenlijk een teken dat je hebt geleefd. Shear herkent dat: “Saudade is geen intens pijnlijk gevoel van rouw. Natuurlijk, het doet pijn, maar er is ook liefde en schoonheid en betekenis. Je blijft ook achter met iets positiefs. En zo is het leven, toch?”’