Op haar 90ste voltooit Elizabeth Jane Howard (1923-2014) De Cazalets, de ook bij ons populaire romanserie over een Engelse familie in de Tweede Wereldoorlog. Het werd haar meesterwerk, zo aan het eind van haar roerige leven.
Elizabeth Jane Howard na haar derde echtscheiding niet in de allerbeste stemming, twijfelt in 1982 tussen twee ideeën voor nieuw werk. Ze nodigt Martin Amis, haar voormalige stiefzoon die net als zij schrijver is, uit voor een borrel om beide ideeën aan hem voor te leggen.
Haar eerste idee is het schrijven van een eigentijdse versie van Jane Austens Sense and sensibility. Ze overweegt ook om aan de slag te gaan met een trilogie over een familie tijdens de Tweede Wereldoorlog, te beginnen in 1937. “Als mensen over die tijd schrijven, gaat het meestal over het slagveld, het gezinsleven is niet meer dan een achtergrond. Het lijkt mij interessant om het eens andersom te doen.”
Martin aarzelt niet: kies voor dat tweede idee, zegt hij. En zo begint Elizabeth aan De Cazalets, de uiteindelijk vijf delen tellende romanserie die als haar meesterwerk wordt gezien. Met groot psychologisch inzicht vertelt ze in deze licht verslavende boeken de meeslepende geschiedenis van drie generaties van een familie uit de middle class.
Het is voor een groot deel het verhaal van de familie van Elizabeth Jane Howard. Minder autobiografisch is de wijsheid op het gebied van liefde en relaties die ze in De Cazalets tentoonspreidt, want zo verstandig was Elizabeth in haar eigen liefdesleven niet. Van haar therapeut hoort ze als vijftiger iets wat ze allang had kunnen weten: ze is een bodemloze put waar het liefde en aandacht van mannen betreft. Het is nooit genoeg voor Elizabeth, waardoor duurzaam geluk voor haar niet is weggelegd.
De jeugd van Elizabeth Jane Howard
David Howard is een telg uit een bemiddelde familie van houthandelaars. Nadat hij als soldaat de Eerste Wereldoorlog weet te overleven, probeert hij van elke dag een feestje te maken. Kit Somervell danst onder het pseudoniem Jane Forestier bij de befaamde Ballets Russes van Sergej Diaghilev voordat ze in 1921 met David trouwt.
Voor David is liefde seks, voor Kit is seks iets wat ze lijdzaam ondergaat. Dat wringt. Het stel vestigt zich in Londen; de weekenden brengen ze vaak door op het buiten van de Howards, Home Place in Sussex, een comfortabel huis met stallen, een tennisbaan en meer dan genoeg bedienden.
Op 26 maart 1923 wordt hun eerste kind Elizabeth Jane Howard geboren. In 1925 volgt zoon Robin en in 1934 komt nog een nakomertje, zoon Colin, die zijn leven lang Monkey wordt genoemd. Het is een oer-Engels huishouden. Van opscheppen houden de Howards niet, dus krijgen de grotendeels door nanny’s opgevoede kinderen zo min mogelijk complimentjes.
Integendeel: Elizabeth heeft het gevoel dat haar kritische moeder altijd wat op haar aan te merken heeft. Bovendien lijkt ze in haast alles de voorkeur te geven aan haar zoons. Geen wonder dat Elizabeth Jane Howard opgroeit tot een onzeker meisje, dat voortdurend naar goedkeuring hengelt.
Met haar vader heeft Elizabeth aanvankelijk een minder gecompliceerde relatie. Hij is altijd blij haar te zien, lacht om haar grapjes. Dat verandert plotseling in haar puberteit. Ze waren op een avond samen thuis, herinnert Elizabeth zich in haar autobiografie Slipstream: ‘Het ene moment merkte hij op hoe snel ik opgroeide, het volgende nam hij mij in zijn armen, pakte hij met een hand pijnlijk mijn borst vast en verstikte hij me met wat ik later ontdekte dat een tongzoen was.’ Ze weet zich los te rukken. Nadat een dergelijke scène zich een paar keer heeft herhaald, zorgt ze ervoor dat ze nooit meer alleen met haar vader in een kamer is.
Negentien jaar en getrouwd
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog wordt Elizabeth aarzelend het hof gemaakt door Peter, zoon van de legendarische ontdekkingsreiziger Robert Falcon Scott. Alhoewel ze Peters familie interessanter lijkt te vinden dan hemzelf, verliest Elizabeth haar maagdelijkheid aan hem: ‘Het deed niet erg zeer en hij zei herhaaldelijk hoe mooi ik was en hoezeer hij ervan had genoten. Op een of andere manier had ik gedacht dat ik er ook van zou genieten, maar daar werd niks over gezegd. Dit was, dacht ik, omdat vrouwen – en een vrouw was ik nu duidelijk – dit uit liefde deden en als je van iemand hield, deed je je best om hem te plezieren.’
Elizabeth Jane Howard is pas negentien als ze in 1942 trouwt met de veertien jaar oudere Peter. In februari 1943 wordt hun dochter Nicola geboren. Elizabeth heeft geen idee wat haar qua bevalling te wachten staat. Van haar moeder heeft ze geleerd dat ‘mensen van onze stand nooit gedoe of geluid maken als ze een baby krijgen’, maar dat valt nog niet mee.
Weinig binding
Peter, die in het leger carrière maakt, komt tijdens zijn verlof even bij haar en de baby kijken en brengt vervolgens de rest van de tijd bij zijn moeder door. Elizabeth voelt zich aan haar lot overgelaten. Gelukkig vindt ze een betrouwbare nanny aan wie ze de zorg voor Nicola overlaat, zodat zij zich kan bezighouden met andere zaken. Werken bijvoorbeeld (ze probeert zonder veel succes actrice te worden, werkt voor de BBC en begint met schrijven, aanvankelijk voor het theater) en bovenal de liefde.
Terwijl haar man zich nuttig maakt aan het front, beleeft zij een aantal affaires met onder anderen Peters halfbroer. Als het stel na de oorlog herenigd wordt, blijkt dat er nog maar weinig is dat hen bindt. In augustus 1947 verlaat Elizabeth de gezamenlijke Londense woning met niet meer dan een koffer. Ook dochter Nicola, vier jaar oud, laat ze achter. Moeder en dochter zullen elkaar voortaan alleen zien als de nanny een vrije dag heeft. Elizabeth zal zichzelf de rest van haar leven blijven verwijten dat ze haar enige kind heeft verlaten.
Verhoudingen
Met vallen en opstaan bouwt Elizabeth een eigen bestaan op. In 1950 wordt haar eerste roman, The beautiful visit, meteen een succes. Ze woont in een bescheiden appartementje, ze schrijft romans, artikelen en filmscripts, ze heeft baantjes bij uitgeverijen en een schier eindeloze reeks verhoudingen met getrouwde mannen.
De knappe Elizabeth lijkt arrogant, maar is in feite extreem verlegen en onzeker. Zodra een man werk van haar maakt, is ze met een natte vinger te lijmen en doet ze vervolgens alles om de heer in kwestie te behagen. Ze hunkert naar een allesverterende liefde, maar krijgt alleen de kruimels. Want in tegenstelling tot wat de mannen beloven: echtgenotes worden niet verlaten voor Elizabeth Jane Howard, zelfs niet als ze zwanger is (en dus maar tot een abortus besluit). Ze haat haar status als gescheiden single vrouw.
Elizabeth Jane Howards tweede en derde huwelijk
In 1959 trouwt ze weer, met de vijf jaar oudere James Douglas-Henry, die geen duidelijk beroep heeft. ‘Ik had er genoeg van om uit eten genomen te worden door mannen die leken te verwachten dat ik als tegenprestatie met hen naar bed ging.’ Al tijdens de huwelijksreis meldt James dat hij niet van haar houdt. Het huwelijk is een vergissing. De zaken nemen een positieve wending als ze in 1962 op een literair festival bij een paneldiscussie over seks in de literatuur Kingsley Amis ontmoet, de veertigjarige schrijver van onder meer de bestseller Lucky Jim.
Na afloop drinken ze nog wat – Amis’ vrouw is dan al naar bed – en praten tot vier uur ’s ochtends. ‘Toen hij me zoende, voelde ik me alsof ik kon vliegen,’ herinnert Elizabeth zich. Deze affaire is anders dan de andere: Kingsley verlaat zijn vrouw om in 1965 met Elizabeth te trouwen. Op alle trouwfoto’s staart Elizabeth bewonderend op naar haar nieuwe echtgenoot, die zelf monter recht in de cameralens kijkt. Amis & Howard worden hét Britse literaire koppel van hun tijd. Ze reizen samen, lezen elkaar ’s avonds voor wat ze die dag hebben geschreven, ze doen zelfs hun best om nog een kind te krijgen.
Hét Britse literaire koppel
Kingsley heeft er al drie, die door hun verbitterde moeder regelmatig bij de tortelduifjes op de stoep worden gedumpt. Dat leidt tot conflicten, want Kingsley bemoeit zich niet of nauwelijks met zijn pubers, of met iets anders dan schrijven en drinken. Dankzij Elizabeth loopt zijn leven op rolletjes, ook als ze van 1968 tot 1976 in een groot huis buiten Londen wonen en in de weekenden vaak gasten ontvangen.
Ze zorgt voor het huishouden, de boodschappen, de tuin, de administratie, de verse bloemen naast het bed van iedere logé. Ze doet de was en borduurt kussens voor op de bank. Omdat Kingsley niet kan rijden, brengt zij hem overal naartoe. Ze bereidt lunches en diners die uit meerdere gangen bestaan, en van elk recept dat ze maakt lijkt ze de meest bewerkelijke variant te kiezen. Haar huishoudelijk masochisme staat lijnrecht tegenover zijn in alcohol gedrenkte egoïsme.
In deze jaren schrijft Kingsley Amis boek na boek; Elizabeth Jane Howard produceert – begrijpelijk – veel minder. In de jaren zeventig is de liefde voorbij. Hij heeft een hekel aan zijn ‘kakkineuze’ vrouw gekregen, zij klaagt over hun niet meer bestaande seksleven. Dankzij haar therapie heeft Elizabeth inmiddels iets meer zelfvertrouwen. In 1980 raapt ze al haar moed bij elkaar en verlaat ze Kingsley Amis, die haar dat nooit zal vergeven.
Elizabeths meesterwerk
Elizabeth koopt uiteindelijk weer een huis op het platteland, in Suffolk. Daar ontvangt ze natuurlijk ook een eindeloze reeks gasten – ze laat ze na het weekend maar moeilijk weer gaan – en begint ze aan De Cazalets. Het is troostend om over haar eigen familie te schrijven, lang geleden: hun huizen, hun bedienden, hun onderlinge relaties.
Het echtpaar Edward en Villy baseert ze grotendeels op haar ouders, David en Kit. In de ‘Cazalet-girls’ Polly, Clary en vooral Louise verwerkt ze aspecten van zichzelf. Maar ervan leren? Tijdens een radio-interview in de jaren negentig laat ze zich ontvallen hoe eenzaam ze vaak is. Niet lang daarna ontvangt ze een brief van een man die zegt verliefd te zijn geworden op haar stem en haar graag wil ontmoeten.
Gecharmeerd laat Elizabeth zich per brief het hof maken. Eind 1995 ontmoeten ze elkaar voor het eerst. Het bevalt. De onbekende legt Elizabeth aan alle kanten in de watten en vraagt haar ten huwelijk. Ze weigert, maar ze betaalt wel zijn reiskosten en lost zijn creditcardschuld af. Wie is die vreemde man toch, vragen haar vrienden zich af.
Als dochter Nicola, met wie Elizabeth inmiddels op goede voet staat, op onderzoek uitgaat, ontdekt ze dat hij een bedrieger is die al meer vrouwelijke slachtoffers heeft gemaakt. Beschaamd verbreekt Elizabeth meteen het contact. In de liefde is ze een langzame leerling, verzucht ze. Lichamelijk nemen haar krachten af, maar geestelijk blijft ze scherp.
De laatste jaren van Elizabeth Jane Howard
Eind 2013, bij de verschijning van het laatste deel van De Cazalets, geeft de negentigjarige nog verschillende interviews. Ze is jaloers op iedereen die een lang en gelukkig huwelijk heeft, zegt ze, en ze is best bang voor de dood, vooral voor eventueel lijden. ‘Ik zou er liever tussenuit knijpen.’ Precies dat gebeurt niet lang daarna: ze sterft op 2 januari 2014, tijdens een middagdutje.
In A dangerous innocence, de biografie van Elizabeth Jane Howard, stelt auteur Artemis Cooper de vraag: hoe kan iemand die zo goed over liefde en bedrog schreef, zo argeloos zijn in haar persoonlijke leven? Het antwoord is: juist omdat ze zich altijd zonder na te denken in allerlei affaires stortte en haar dromen over de liefde nooit heeft kunnen beteugelen, werd Elizabeth Jane Howard de bijzondere schrijver die ze is.
Meer lezen?
- Van De Cazalets verschenen Lichte jaren, Aftellen, Verwarring, Bevrijding en Veranderingen.
- De autobiografie Slipstream – A memoir.
- De biografie Elizabeth Jane Howard – A dangerous innocence.
- Dit verhaal over Elizabeth Jane Howard vind je in Flow 3-2019.
Tekst Liddie Austin Fotografie Getty Images
