Deze psychoanalyticus legt uit waarom je juist níét altijd het onderste uit de kan moet halen

Soms lijkt het alsof alles wat we in ons leven doen, in het licht moet staan van (professioneel) succes. Dat kan anders, vindt de Vlaamse psychoanalyticus Paul Verhaeghe. ‘Het zou lonen om wat vaker stil te staan bij de vraag: vind ik het leuk om dit te doen? In plaats van: wat levert dit me op?’

Het woord ‘succes’ past in het rijtje van andere tegenwoordig veelgebruikte woorden als ‘groei’ en ‘investeren in jezelf’. Ongemerkt zijn we economische termen gaan gebruiken om onszelf te beschrijven. Dat is niet zo gek als je naar de oorsprong van de prestatiemaatschappij kijkt.

Volgens Paul Verhaeghe, die onder meer het boek Onbehagen schreef, begon het in de jaren tachtig. Door het neoliberalisme bepaalde economische logica de politiek en kwam concurrentie tussen burgers centraal te staan. “Er is niks mis met competitie, dat zit van nature in ons mensen. Maar vergeet niet dat we sociale zoogdieren zijn en solidariteit en altruïsme ook in ons zitten,” zegt Verhaeghe. “Vanaf de jaren tachtig verschoof de focus steeds meer naar uitsluitend competitie. In plaats van als concurrent moeten we de ander weer als mens gaan zien – door meer aandacht voor elkaar te hebben. Zo ontstaat er een betere balans tussen verbinding en autonomie, want in dat laatste zijn we doorgeschoten. Contact met de ander is het belangrijkste tegengif voor de prestatiemaatschappij.”

Een samenleving waarin veel moet

Door de toegenomen welvaart en het wegvallen van religie veranderden de verhoudingen in de maatschappij, bijvoorbeeld die tussen mannen en vrouwen. Dat gaf vrijheid en meer mogelijkheden.

Verhaeghe: “Maar een samenleving met veel vrijheid wordt al snel een samenleving waarin ook veel moet. Waarin je de druk voelt om het onderste uit de kan te halen, terwijl dat niet per se gezond is.” Hoge cijfers halen, jezelf vergelijken met anderen: het begint al op de basisschool. “Het marktdenken is tot in het onderwijs doorgesijpeld.” Verhaeghe noemt de Cito-toets als voorbeeld: al op twaalfjarige leeftijd wordt beslist naar welke richting in het middelbaar onderwijs kinderen gaan. “En het merendeel van de ouders kiest zo hoog mogelijk, want dat geeft de meeste kans op toekomstig succes.”

Alles moet zich later uitbetalen

“In onze wereld ligt de focus op nut en functionaliteit. Alles wat we doen, moet in het licht staan van professioneel succes. Met als vervelend gevolg dat we het intrinsieke plezier kwijt zijn in de dingen die we doen; de motivatie komt niet van binnenuit. We vragen ons vooral af of we ergens profijt van kunnen hebben of dat het zich later ‘uitbetaalt’.” Wat Verhaeghe betreft kunnen we het anders doen door ons meer te richten op het moment en op ons lichaam: je anker met het nu.

Vind ik het leuk om dit te doen?

Volgens Verhaeghe verwarren we in de huidige maatschappij ambitie nogal eens met prestatiedrang: ambitie is het synoniem geworden van verlangen naar meer, beter, groter, optimaler. “Alleen wanneer je ten volle leeft en je potentie optimaal benut, en dan het liefst met een specifiek doel aan de horizon, ben je de term ‘ambitieus’ waard. Het zou lonen om wat vaker stil te staan bij de vraag: vind ik het leuk om dit te doen? In plaats van: wat levert dit me op?”

Mislukken mag

“Prestatiedruk is in essentie niet verkeerd, wel de mateloosheid ervan en dat het ons altijd iets moet opleveren. Je mag best perfectionisme nastreven, maar op één voorwaarde: geef jezelf toestemming om te mislukken.” Hij haalt het voorbeeld aan van shodo, de Japanse kalligrafiekunst. “Deze kunstenaars vinden het heel normaal om jaren te oefenen op de perfecte penseelstreek. Terwijl we hier in het Westen vaak denken dat perfectie meteen binnen handbereik is, iets wat past bij ons geloof in maakbaarheid. Want als we iets willen, moet het er onmiddellijk zijn.”