Hoera voor de prikkels: journalist Maartje legt uit waarom prikkels soms juist welkom zijn

Steeds meer mensen lijken gevoelig voor overprikkeling. Niet zo gek in deze snel veranderende wereld, zeggen deskundigen. Toch zijn prikkels ook welkom, ontdekt journalist Maartje Laterveer.

De nieuwste trend op TikTok heet silent walking: een wandeling waarbij je geen podcast luistert, geen geleide meditatie, geen muziek, echt niets. Alleen jij en de geluiden van buiten. Trendsetter was de Amerikaanse influencer Mady Maio, die het eerst maar een angstaanjagend idee vond. Maar al na twee minuten lopen ontdekte ze dat je in een flow state komt waarbij je ‘jezelf kunt horen denken’.

Silent Walk

Voor iedereen die is geboren voor de eeuwwisseling, is dat gewoon een wandeling. Maar in ons moderne tijdperk is de Silent Walk een fenomeen dat je met hoofdletters schrijft en waar een hele movement omheen ontstaan is van (veelal) jonge vrouwen die net als Maio op pad gaan zonder telefoon om te wandelen. Dat heeft alles te maken met een ander fenomeen van deze tijd: overprikkeling.

Inmiddels is het heel normaal om te zeggen dat je overprikkeld bent, als reden om eerder naar huis te gaan van een feestje of om überhaupt thuis te blijven. Vaak wordt dat gelinkt met hoogsensitiviteit, een overgevoeligheid voor geluiden en andere zintuigelijke prikkels waar steeds meer mensen last van zeggen te hebben. Maar het is de vraag of dit klopt. Slechts een op de vijf mensen is hoogsensitief, terwijl volgens onderzoek van de NPO ruim zeven op de tien Nederlanders weleens last hebben van overprikkeling. Bijna een kwart heeft dat zelfs regelmatig of vaak. Bij tieners en twintigers is dit percentage beduidend hoger.

Het lijkt of er iets anders aan de hand is, maar wat? Wordt ons brein gevoeliger voor prikkels? Is het de moderne wereld? Of zijn we niet overprikkeld maar gewoon moe? En zijn prikkels niet ook heel welkom in ons leven?

Te intens of te veel

Antwoorden op deze vragen zijn niet zomaar te geven. Allereerst omdat het zelfs voor wetenschappers niet helemaal duidelijk is wat overprikkeling is, vertelt Irene Huenges Wajer, klinisch neuropsycholoog aan het Amsterdam UMC. Ze doet onderzoek naar overprikkeling bij mensen met niet-aangeboren hersenletsel. “In het algemeen raak je overprikkeld als prikkels zo sterk worden dat ze grenzen overschrijden. Het criterium is: word je erdoor beperkt in je dagelijks functioneren? Bij veel mensen is dat niet het geval, al ervaren ze dat wel zo.”

Overprikkeling is er in twee smaken: prikkels zijn ofwel te intens of te veel. Het kan hierbij gaan om externe prikkels (zoals geluiden) of interne (zoals emoties en gedachten). “Veel mensen hebben tegenwoordig last van te veel prikkels, ook interne. Dat is iets anders dan wanneer geluiden of licht ongefilterd binnenkomen, zoals bij hoogsensitieve mensen. Bij die laatsten gaat het om een constant kenmerk, bij die eerste groep is het vaak een teken dat ze gewoon rustiger aan moet doen.”

Meer begrip

Toch is Huenges Wajer blij met de maatschappelijke trend. “Dat betekent dat er meer aandacht komt voor het fenomeen, en dus meer begrip en kennis.” Want of het ons nu wel of niet belemmert in ons dagelijks leven, er is volgens haar alle reden tot zorg. “Een gezond brein is continu bezig sensorische prikkels te detecteren en filtert wat belangrijk is en wat niet. Prikkels die steeds hetzelfde blijven en daardoor niet meer relevant zijn, hoeven niet meer door het filter. Denk aan je horloge om je pols: dat voel je niet meer zitten.”

De laatste jaren zijn er ontzettend veel ontwikkelingen geweest die nieuwe prikkels op ons afvuren. Te veel, vindt Huenges Wajer: “Daardoor lijkt het voor ons brein steeds moeilijker te worden om informatie te filteren.” De algoritmes om onze aandacht te kapen worden ook steeds vernuftiger. “We hunkeren naar prikkels, vooral als ze bevestigen hoe leuk anderen ons vinden. Daarom worden we steeds die social media in getrokken – en de berichten moeten kort en krachtig zijn. Funest voor de informatieverwerking.”

De mythe van multitasken

De Amerikaanse neurowetenschapper Earl K. Miller van het Massachusetts Institute of Technology windt er geen doekjes om: ons brein kan de moderne wereld niet aan. Miller doet al vele jaren onderzoek naar uitvoerende functies van ons brein. Als ik hem de opties voorleg die kunnen verklaren waarom we tegenwoordig zo snel overprikkeld zijn, knikt hij bij de laatste: de wereld is veranderd op een manier die ons brein niet kan bijbenen. “Ons bewustzijn heeft een beperkte capaciteit. We denken maar aan één ding tegelijk.

Als mensen zeggen dat ze kunnen multitasken, houden ze zichzelf voor de gek. Niemand kan dat. Wanneer je denkt dat je het wel doet, is je brein in werkelijkheid heel snel aan het switchen tussen taken. Daar zijn we ons niet van bewust, maar het gebeurt wel. Het kost je brein tijd om te switchen, daardoor kun je minder diep nadenken over de dingen die je aan het doen bent. Dat maakt je minder productief. En dat telt op: elke keer dat je brein weer moet omschakelen, kost het meer tijd en is het vatbaarder voor fouten. Dus we hebben niet alleen oppervlakkigere ervaringen, ons werk wordt ook nog eens minder goed.”

Vooruit denken

Miller ziet dit als een maatschappelijk probleem waarvoor de oplossing bij onszelf ligt. “Het brein reageert op een heel primitieve manier op de wereld. Het tij zie ik niet zo gauw keren, tenzij overheden met heel drastische maatregelen komen. Ons brein past zich in elk geval niet op korte termijn aan. Het heeft miljoenen jaren nodig gehad om zich te ontwikkelen, en verandert nu niet ineens fundamenteel binnen een paar decennia.”

We kunnen ons brein wel een handje helpen, want het is plastisch. Dat betekent dat je functies ervan kunt trainen, als een spier, zoals je vermogen om je te concentreren. “We vallen allemaal ten prooi aan de verleiding van multitasken. Ons brein is continu op zoek naar nieuwe informatie en reageert op elke afleiding. De kunst is dus om vooruit te denken en alle bronnen van mogelijke afleiding uit te schakelen. Zet bijvoorbeeld eens een timer en doe tien minuten lang niets anders dan je mailbox bijwerken. Als dat goed gaat, schroef je de tijd op naar vijftien minuten. Je zult zien dat je productiever wordt en dat de kwaliteit van je werk vooruitgaat.” Mocht je toch afgeleid raken, dan helpt het om op te staan en een minuutje te wandelen. “Doordat je hartslag dan sneller gaat, geef je een zuurstofboost aan je brein – dat makkelijker kan focussen als je weer gaat zitten.”

Het zijn effectieve tips, merk ik als ik ze een aantal dagen heb toegepast. Terwijl ik dit schrijf, staat mijn laptop op focusmodus, waardoor ik niets anders zie dan dit verhaal tegen een zwarte achtergrond. Geen pop-ups van mails. Mijn telefoon ligt op niet storen-modus in de keuken. Het voelt prettig om niet continu te switchen met mijn aandacht: ik kan helderder nadenken en zit meer ín mijn tekst. Volgens een theorie uit de positieve psychologie word je gelukkiger van flow, de toestand waarin je komt als je een activiteit doet waar je helemaal in opgaat. Ik voel dat ik daar nu weer een beetje in kom, maar tegelijkertijd besef ik dat het lang geleden is.

Versnipperde aandacht

Niet alleen tijdens mijn werk, maar ook privé voel ik dat mijn aandacht versnipperd is en er dagen voorbijgaan waarop de tijd door mijn vingers lijkt te glippen zonder dat ik er noemenswaardig van geniet. In mijn herinnering kon ik pakweg vijf jaar geleden meer in een boek of film opgaan. Nu grijpt mijn hand om de zoveel minuten toch even naar mijn telefoon om te reageren op Instagram. Voordat ik het weet, zit ik in een of andere online shop of boek ik tickets voor een retreat die zich ergens down the rabbit hole aandient als precies dat wat ik nodig heb.

En de luie zaterdagochtenden zijn eigenlijk ook niet meer wat ze geweest zijn. Kon ik vroeger nog urenlang de krant lezen en daarna mediteren en in mijn journal schrijven, nu heb ik vaak op pagina twee van de krant al mijn telefoon gepakt om mijn verwondering over iets op X te delen en is mijn aandacht op pagina drie gekaapt door een advertentie voor een reis. Daarbij ben ik vaak zo moe, zeker aan het einde van de week. Op vrijdagavond val ik na het eerste glas wijn al om van iets wat voelt als meer dan alleen slaap. Het voelt alsof alles te veel is, ook die ontspanning waar ik al de hele week zo naar uitkeek.

Veerkracht

Volgens de Belgische doctor in de psychologie Séverine Van De Voorde is die moeheid een niet te ontkennen signaal van overprikkeling. “Onze pot met energie is beperkt, als je daarin geen bewuste keuzes maakt, word je geleefd.’ Van De Voorde is er net als Earl K. Miller van overtuigd dat ons brein beperkingen heeft en niet kan functioneren in de complexe wereld van vandaag, tenzij we daar actief iets voor doen. “We leven in een snel veranderende wereld die veel veerkracht vraagt, oftewel het vermogen je aan te passen aan veranderingen. Maar onze veerkracht staat enorm onder druk doordat ons stresssysteem constant getriggerd wordt. Dat is de mismatch tussen de wereld en ons brein. Veel mensen hebben dat niet in de gaten, totdat ze in een burn-out terechtkomen en gedwongen worden om uit de ratrace te stappen.”

Met uitzondering van de covidtijd is de laatste jaren het aantal burn-outgevallen schrikbarend toegenomen. Een TNO-rapport meldde eind vorig jaar dat 1,6 miljoen Nederlanders burn- outklachten hebben. Dat is een op de vijf werknemers, die samen elf miljoen dagen per jaar ziek thuis zitten. Het zijn alarmerende cijfers die vaak aan overprikkeling worden toegeschreven.

Het is de reden waarom veel musea en supermarkten tegenwoordig prikkel-arme tijden hebben, waarom bioscopen prikkelarme voorstellingen aanbieden, waarom schoolkinderen met een noise canceling-koptelefoon in de klas mogen zitten en waarom er zelfs een prikkel-arme kermis is. Maar juist dat baart experts ook zorgen. Want prikkels an sich zijn niet slecht, en het feit dat we steeds vaker overprikkeld raken, betekent niet dat we prikkels maar zo veel mogelijk moeten vermijden.

Pot met energie

“Onderprikkeling is net zo goed een probleem,” zegt Van De Voorde. “Daar word je apathisch en loom van. We hebben prikkels nodig, want als je je te veel afschermt, word je er juist gevoeliger voor.” Het gaat erom dat je de juiste prikkels kiest voor jou en dat je ze weet te doseren.

“Breinvriendelijk leven noemen ze dat: stoppen met je steeds aan te passen aan de maatschappij en aardiger zijn voor je brein.” Het is een van de tips die Séverine Van De Voorde geeft in haar boek Van stress naar veerkracht, dat gaat over floreren in het moderne leven. “Het is belangrijk om de regie te nemen over je prikkelniveau. Begin met bepalen welke prikkels jou triggeren en welke juist aangenaam zijn. De een laadt op tijdens feestjes, de ander juist in stilte. Een prikkel kan voor de een iets leuks zijn en voor de ander een stressfactor.

Sommigen vinden het moeilijk om iets niet te doen. Omdat ze graag pleasen, geen nee durven te zeggen of last hebben van FOMO. Of omdat ze de onbewuste overtuiging hebben dat ze altijd bereikbaar moeten zijn en meteen moeten antwoorden. Er zitten veel mentale issues in de weg die ons ervan weerhouden de juiste keuzes te maken.”

Niksen

Dat laatste is herkenbaar. Ik ben vaak van plan minder afspraken te maken, maar dan slibt mijn agenda weer vol met etentjes en borrels. Ook neem ik me voor om minder te werken en beter mijn grenzen te bewaken, maar toch zit ik steeds een artikel te veel te tikken. Omdat ik het interessant vind, relevant en urgent. Maar misschien stiekem ook wel omdat ik het niet meer zo goed kan, niksen. Stilzitten. Ontspannen.

Het is net of ik het ben verleerd. En dat, zegt Van De Voorde, is een signaal van een overbelast stresssysteem. Dat vertaalt zich in uitputting op vrijdagavond, in het gevoel dat de tijd door je vingers glipt en als je er niet naar luistert in een nieuwe burn-out. “Je kunt gewoon niet meer alles doen wat op je pad komt, dus je moet heel bewust keuzes maken.

Als jij dat niet doet, doet je brein het. En dat kiest heel vaak futiliteiten waar je achteraf gezien al je tijd en energie helemaal niet aan wilt spenderen.” Zoals online shops, retreats en reizen die precies lijken te zijn wat je nodig hebt. Totdat je er goed over nadenkt en je realiseert dat er een reden is waarom je verlangt naar retreats en reizen en nieuwe spullen. Je verlangt naar de belofte die ze doen, maar die ze natuurlijk nooit zullen vervullen. Want ze beloven rust, ontspanning: een nieuwe, vrije, gelukkige versie van jezelf. En er is er maar één die je dat kan geven.