Jaloers op de leuke baan of het mooie huis van een ander, het overkomt ons allemaal wel. Maar je kunt het ook anders bekijken, ontdekte journalist Catelijne Elzes. Het geluk van mensen om je heen is namelijk onlosmakelijk met dat van jou verbonden en wordt ook wel ’tribal interest’ genoemd.
In het tijdschrift O van Oprah Winfrey stond ooit een column over ‘tribal interest’. Helaas is het blad kwijt en de column online nergens meer terug te vinden, maar het ging ongeveer zo: de schrijver had een zus. Die zus kreeg een nieuwe vriend en was dolgelukkig. Daar werd de schrijver in eerste instantie niet blij van. Zelf had ze ook zin in een nieuwe liefde, alleen mislukten al haar dates.
Toen herinnerde ze zich het fenomeen ‘tribal interest’, waarover ze gelezen had. In het Nederlands betekent dat zoiets als ‘in het belang van de stam’: als iemand iets fijns overkomt en daardoor beter in z’n vel zit, profiteren de mensen in zijn of haar directe omgeving (de stamleden) daarvan mee. Want gelukkige mensen zijn aardiger, sterker en behulpzamer dan ongelukkige mensen. Dus uiteindelijk zou de schrijver van de column er zelf ook op vooruitgaan als het goed ging met haar zus, zo redeneerde ze.
Waarom ’tribal interest’
Mooie theorie, maar waar komt-ie vandaan? Volgens de Amerikaanse blogger en fotograaf James Clear komt het idee uit Zuid-Afrika. Hij schrijft er aanstekelijk over in zijn blog How to be happy – A surprising lesson on happiness from an African tribe. Hierin haalt hij een anekdote aan van een antropoloog die een tijdlang een Afrikaanse etnische groep had bestudeerd.
De dag voordat hij naar huis zou gaan, zette hij een mand met fruit onder een boom en verzamelde alle kinderen. Hij trok een streep in het zand en zei tegen de kinderen: “Als ik ‘start’ roep, mogen jullie naar de boom rennen. Wie er het eerst is, krijgt de vruchten.”
Toen hij zei dat ze mochten beginnen, grepen de kinderen elkaars hand en renden samen naar de boom. Daarna gingen ze met z’n allen rond de mand zitten en deelden het fruit. De antropoloog was verbaasd. Hij vroeg waarom ze als groep waren opgetrokken, terwijl een van hen al het fruit voor zichzelf had kunnen hebben. Een meisje keek hem aan en zei: “Hoe kan een van ons nou gelukkig zijn als alle anderen bedroefd zijn?”
Ubuntu
De Zuid-Afrikaanse activist en aartsbisschop Desmond Tutu zou de manier waarop dit meisje denkt een typisch voorbeeld van ‘ubuntu’ of ’tribal interest’ noemen. Ubuntu is een filosofie uit de Afrikaanse landen onder de Sahara. Het wordt vaak vertaald met ‘Ik ben omdat wij zijn’. In zijn boek Geen toekomst zonder verzoening schrijft Tutu: ‘Iemand met ubuntu staat open en is toegankelijk voor anderen, wijdt zich aan anderen, voelt zich niet bedreigd door het kunnen van anderen omdat hij of zij genoeg zelfvertrouwen put uit de wetenschap dat hij of zij onderdeel is van een groter geheel (…).’
Oftewel, ons welbevinden is onlosmakelijk verbonden met het welbevinden van anderen. Dat vindt ook de Zuid-Afrikaanse Boyd Varty. In zijn inspirerende TED Talk Wat ik van Nelson Mandela heb geleerd, benadrukt hij dat we geen mens kunnen zijn zonder andere mensen. “Jullie geven me de ruimte om te uiten wie ik ben,” zegt hij tegen de mensen in de zaal (en indirect ook tegen ons, de kijkers).
Varty legt ook uit dat in zijn cultuur iedereen alles met elkaar deelt: pijn, geluk, gevaar, succes, huizen en eten. “Open je hart en deel,” wil hij ons graag meegeven.
Voor iedereen, maar ook voor jezelf
Even terug naar die vriendin die wél die toffe baan krijgt of je buurvrouw met haar leuke, nieuwe vriend. Is het mogelijk om je jaloezie met een vleugje ‘ubuntu’ meteen om te buigen naar een positiever gevoel? “Nee,” lacht Michael Onyebuchi Eze, die Afrikaanse politieke theorie onderwijst aan de universiteiten van Amsterdam en Cambridge.
“Het is geen tovermiddel, het gaat je niet genezen van alle lastige gevoelens zoals afgunst. Maar het kan je wel in beweging houden. Met jaloezie zet je je vast. Je sluit je af en limiteert jezelf. Ubuntu gaat over open blijven staan. Voor iedereen, maar ook voor jezelf. Het gaat over blijven reflecteren op jezelf, op wat er gebeurt. Met ubuntu in je achterhoofd kies je ervoor in gesprek te blijven. Je gevoel te delen. Te delen dat je mens bent en dus kwetsbaar. Deze filosofie gaat ook uit van mededogen. Voor jezelf én voor anderen.”
“Natuurlijk kun je niet opeens honderd procent blij zijn voor de ander,” denkt ook filosoof Henk Haenen, schrijver van het boek Ubuntu en Nelson Mandela en gespecialiseerd in Afrikaanse filosofie. “Maar als je minder van ‘ik’ uitgaat en meer van ‘wij’, kun je vanuit verbondenheid in gesprek gaan met de ander. Hoe heeft iemand het voor elkaar gekregen, die nieuwe baan of vriend? Hoe is het gegaan? Misschien bestaan de onzekerheden die je zelf hebt – want daar komt jaloezie vaak uit voort – ook wel bij de
ander, al heeft die nu succes. Je vriendin of buurvrouw moet in haar nieuwe situatie toch ook weer een weg zien te vinden. Anderen daarbij betrekken, geeft een verruiming en verdieping van haar mogelijkheden. Daar kun jij dan weer een rol in spelen.”
De betekenis van tribal
Henk Haenen is ook bekend met het fenomeen ‘tribal interest’: “Ja, het is een veelgebruikte term. Maar ‘tribal’ is eigenlijk een omstreden begrip. Het komt van het woord ‘tribe’, stam, en dat stamt nog uit het koloniale tijdperk. Er kleeft iets primitiefs aan. Ik heb het liever over ‘culturele eenheden’. Maar als je het in een positieve setting gebruikt, kan het wel. ‘Tribal interest’ kan alleen bestaan als je jezelf minder als individu en meer te midden van een groep ziet. De groep bepaalt voor een belangrijk deel je identiteit en je kansen.”
Daarmee is het volgens filosoof Haenen inderdaad zo dat als het goed gaat met een lid van de groep, het beter gaat met de hele groep en het geluk van dat ene lid dus ook jouw mogelijkheden vergroot. Haenen: “Daar hoort wel bij dat je je succes en de gevolgen daarvan deelt met de mensen om je heen. Bijvoorbeeld door een feest te geven of mensen uit te nodigen om te komen eten. Het delen van je succes met de groep is een onderdeel van ubuntu. En de groep, stam, was van oorsprong de extended family. Dus ooms, tantes, achterneven en -nichten en meerdere moeders bij elkaar.”
Samen succes
Eigenlijk zouden we dus andersom – als wij zelf succes hebben – ook eens een feestje moeten geven en anderen in onze vreugde laten delen? Henk Haenen: “Ja, dat maakt het ook iets makkelijker om het elkaar te gunnen. Ik vind het jammer dat we in het Westen vaak afgerekend worden op individuele prestaties, zeker wat werk betreft. Goede resultaten zouden meer moeten worden beloond als groepsprestaties.”
En als we meer vanuit het idee ‘tribal interest’ willen leven, wat zouden wij dan als onze stam kunnen zien? Daar geeft geluksdeskundige en schrijver Susanna Halonen een goed antwoord op in haar essay Een passievol leven en toch ongelukkig: dit gaat er mis. Halonen: ‘Dat zijn de mensen die je opbeuren als je neerslachtig bent. En jij beurt hen op als zij neerslachtig zijn. Die mensen geloven bijna meer in jou dan jij in jezelf gelooft.’
Daarbij kun je denken aan familie, vrienden, buren, maar ook de mensen op je werk en zelfs de bakker. Iedereen die iets voor je betekent. Susanna Halonen heeft het daarnaast nog over de ‘buitenstam’: schrijvers, sprekers of sportmensen. Mensen die je inspireren, inzicht geven of verlichten. Volg ze op social media, kijk naar hun TED Talks en lees hun boeken, adviseert ze. En daar kunnen we verder nog aan toevoegen: gun ze hun succes. “Want het kan altijd doordruppelen,” zegt Ubuntu-kenner Michael Onyebuchi Eze.
Ons eigen maken
Maar wij zijn in het Westen opgegroeid, in een nogal individualistische maatschappij. Kunnen we ons zo’n filosofie als ubuntu nog wel eigen maken? Lukt het om te denken vanuit het belang van de groep in plaats vanuit eigenbelang?
Voor een deel wel, meent filosoof Henk Haenen. “Gewoon door wat vaker tegen jezelf te zeggen: wat in zijn of haar belang is, is uiteindelijk ook in mijn belang. Zo simpel kan het zijn. En door te investeren in je sociale contacten. Wanneer je te weinig tijd maakt voor de mensen om je heen, gaat het vaak ook slechter met jezelf. Elkaar geregeld zien en ervaringen uitwisselen over bijvoorbeeld werk kan je helpen in moeilijke situaties. Feestvieren helpt ook om je meer deel van een gemeenschap te voelen. En zie je eigen prestaties wat vaker als een sociaal gegeven. Bak eens een appeltaart voor je collega’s als je artikel goed ontvangen wordt. Dat werkt verbindend.”
Het goede gunnen
Michael Onyebuchi Eze denkt zeker dat we nog wat kunnen leren van ubuntu maar “net zo goed van het boeddhisme, de islam, het christendom of de Griekse filosofie.” Ook daarin vind je het aspect van elkaar het goede gunnen. Andersom kent ubuntu net zo goed nadelen, wil Eze gezegd hebben.
We moeten het ook vooral niet zien als een newageachtige stroming. Maar wat meer ubuntu in ons bestaan kan er volgens hem wel voor zorgen dat mensen elkaar minder buitensluiten. Zoals jaloezie je af kan scheiden van een ander, kan het denken in verschillen dat ook. Eze: “Ubuntu gaat ervan uit dat wat ons als mensen met elkaar verbindt, altijd meer is dan wat ons van elkaar onderscheidt. Het is nooit te laat om vanuit die gedachte te leven,” vindt Eze, “de wereld zal er wel bij varen.”
Meer lezen over ’tribal interest’ en ubuntu?
- Het boek Geen toekomst zonder verzoening van Desmond Tutu vind je hier.
- Het boek Ubuntu en Nelson Mandela van Henk Haenen vind je hier.
- Het essay Een passievol leven en toch ongelukkig: dit gaat er mis van Susanna Halonen vind je hier.
- Mooie en grappige TED Talk van schrijver/dichter Chris Abani genaamd On humanity. Ook hij heeft het over ubuntu, met de focus op mededogen.
- Dit verhaal over ’tribal interest’ vind je terug in Flow 6-2018.
Tekst Catelijne Elzes Fotografie Tobias Mrzyk/Unsplash.com