Je weg vinden in een leven met een onzekere toekomst

Hoe geef je een beetje vrolijk richting aan je leven als je geen idee hebt hoe de toekomst eruitziet? Journalist Annemiek Leclaire over herijken en lichtpuntjes in deze vloeibare tijd.

Gelezen, ja, eindeloos, liggend in het gras of binnen onder een deken. Met vriendinnen bijgepraat, ook. Veel alleen gewandeld, duizend keer hetzelfde park rond, de maan zachtjes gloeiend aan de hemel. Ik kan afwachten. Uithouden. Ik diep mijn kleine plaatsgebonden pleziertjes op als knikkers uit een knikkerzak. Een kattenoog, een looier, een spetter, een bonk.

Maar ongemerkt is er toch iets dofs in de dagen geslopen, is de glans van het leven wat afgebladderd geraakt. Want los van de steeds veranderende en verschuivende agenda, staan ook de gebeurtenissen waar ik altijd zo naar uitzie niet meer op de kalender. Geen treinretour Parijs, geen wandelweek over de grens, geen feestjes met familie waar ik eerst de markt voor afstruin en dan een weekend lang voor kook. Niks is zeker, of het wordt alsnog afgebeld. “Laten we het toch maar niet doen, het zekere voor het onzekere nemen…” Die vieringen en vakanties die over een jaar zijn uitgestrooid, zijn voor mij als een snoer van lichtjes de toekomst in, wenkend en wuivend, ze helpen me doorstappen – ook als de weg een beetje lastig begaanbaar wordt. Hoe kan ik nou opgewekt mijn koers blijven bepalen als de toekomst zo onzeker is?

Houvast vinden

“Onzekerheid en verwarring hebben toegeslagen op alle aspecten van het leven,” zei de Vlaamse trendwatcher Herman Konings in 2018 in Flow. “Naast de maatschappelijke en politieke onrust is er ook die van het persoonlijk leven.” Konings schreef samen met twee anderen het boek Futures – Turen naar onzekere tijden. Hij duidde het krachtenveld waar we toen in zaten aan met de term ’fud’: fear (angst), uncertainty (onzekerheid) en doubt (twijfel). “Je hoort weleens dat onzekerheid van alle tijden is,” zei de trendwatcher destijds, “maar de mate van onzekerheid die we nu hebben, is toch echt uniek voor dit tijdsgewricht.”

En toen moest corona nog komen.

Geen geruststelling

“We leven nu in een hyperfud,” zegt Konings als ik hem ruim twee jaar later opnieuw bel. “We weten niet
wat dit afgelopen jaar voor gevolgen gaat hebben voor ons werk, ons geld en onze gezondheid. Voor het onderwijs, voor onze kinderen. Afspraken, vakanties, planningen worden steeds weer overhoopgegooid. Dat waar we ons op verheugen kan zo weer worden afgezegd. We hebben geen idee hoe de toekomst eruitziet.” Erger nog: we krijgen ook geen geruststelling dat het allemaal snel goed komt. Gaan die vaccins wel werken? Komen ze snel beschikbaar? Wat zullen de gevolgen zijn van een samenleving die deels stilviel?

Niet vanzelfsprekend

Vóór deze nieuwe tijd had het leven door allerlei maatschappelijke ontwikkelingen natuurlijk ook al aan zekerheden verloren. Wat we voor studie of werk doen, waar we wonen, met wie we oud worden, wat we geloven… niets staat meer vast in onze selfmade maatschappij. ‘We zijn vorm en richting verloren,’ schrijft theoloog Claartje Kruijff in haar nieuwe boek Stevig staan in een kwetsbare wereld. ‘We hebben geen vaste geloofsgemeenschap meer, geen familie om de hoek, geen politieke partij. We horen nergens meer vanzelfsprekend bij.’

Als er mogelijkheden en keuzes te over zijn, vraagt ze, waar zijn we dan thuis? Bij wie haken we aan? Bij wie horen we eigenlijk? In haar boek onderzoekt Kruijff waar ze op kan terugvallen als ze dreigt af te drijven. Zoekt ze ‘levenscoördinaten die ze kan blijven inoefenen’, die haar weer met beide benen op de grond zetten. “We zijn behoorlijk op onszelf teruggeworpen,” zegt ze als ik haar bel. “De vrijheid kan ook zwaar zijn, te vrij, te richtingloos.” Deze huidige tijd maakt haar vraag urgenter dan ooit. “Hoe vind ik houvast terwijl alles om mij heen veranderlijk en vloeibaar is?”

Op de drempel

Antropologen noemen een periode van ‘niet-weten’ ‘liminaal’. Het woord komt van het Latijnse woord voor ‘drempel,’ en duidt een tussenfase aan. Wie op de drempel staat, is niet binnen en niet buiten; metaforisch markeert het een overgang tussen de ene staat en de volgende. Zoals bij een zwangerschap, de fase tussen adolescent zijn en volwassen, of als je werkzoekend bent. Om het leven in dat niemandsland te vergemakkelijken hebben culturen over de hele wereld daar rituelen voor bedacht. ‘In limbo zijn’ zoals zo’n grenszone ook wel heet, kan namelijk angstig en onzeker maken.

De gevolgen van die onzekerheid vertalen zich als spanning- en angstklachten. António Guterres, secretaris- generaal van de Verenigde Naties, waarschuwde in mei 2020 in het Amerikaanse blad Time voor de fragiliteit die ‘uncertainty and fear for the future’ kon meebrengen. Mensen die het toch al moeilijk hadden, kregen daardoor een extra duw, stelde hij.

Hang naar het gewone

‘De hele wereld is in een staat van heroriëntatie’, schreef de Duitse psychoanalyticus Hans-Jürgen Wirth in juli 2020 in Der Spiegel. Het opgeven van wat je gewend bent om te doen, roept onzekerheid en dus angst op. Je kunt deze angst voor het nieuwe volgens hem niet te lijf gaan met alleen rationele risicobeoordelingen, zoals ‘wat is je kans om ziek te worden of je werk te verliezen’, want daar zit het onbehagen te diep voor. ‘Realisme wordt vaak door irrationele angsten overstemd, die zijn verweven met onbewuste fantasieën,’ schreef hij.

Door dat onbehaaglijke gevoel, waar je niet helemaal de vinger op kunt leggen, kan er een extra grote hang ontstaan naar het oude, naar het gewone. Want waarom stonden we ineens weer in cafés op een kluitje alsof het virus nooit bestaan had? Waarom struikelden politici over hun eigen anderhalvemetermaatregel? Omdat we graag willen doen wat we gewend zijn om te doen, omdat dat beschutting geeft in onzekere tijden.

Nieuw liedje

Maar die fase waarin alles op z’n kop staat – rituelenonderzoekers noemen dat ook wel ‘betwixt & between’ – geeft natuurlijk ook de ruimte om het leven juist iets de goede kant op te veranderen. Want was het allemaal wel zo leuk eerst? Die paniek die nu af en toe oplaait, over de onzekere toekomst, sluimerde die niet al een beetje toen alles nog bij het oude was?

“Er zat veel aan de oude situatie dat niet helemaal happy maakte,” zegt Claartje Kruijff. “Zo was er voor velen stress waaraan moeilijk te ontsnappen was. En al die impulsen, al die overvloed, hebben ons deels ook verlamd.” Dit jaar heeft ze voor het eerst in de tuin de bloemen knop voor knop zien uitkomen. Ze genoot van de spontaniteit die de lege agenda meebracht: vrienden die ’s ochtends belden of zij en haar echtgenoot ’s avonds kwamen eten. Ook zag ze dat door de zorg voor elkaar “er opeens een onderliggend weefsel van verbondenheid werd opgelicht.”

Wankelen

Voor de mensen die niet al te hard werden getroffen, bood en biedt de onzekerheid respijt aan een leven dat net een beetje de verkeerde kant op is gegroeid. Er toont zich een mogelijkheid tot beter leven of je kunt, zoals Kruijff het verwoordt: “nieuw voor het leven kiezen in plaats van dat er voor je gekozen wordt volgens oude patronen, het oude liedje dat je niet meer wilt zingen.”

‘Het begint met eerst eens durven toegeven dat je wankel staat,’ schrijft ze in haar boek. ‘Dat je wankel mag zijn. Misschien is dat wel het stevigste wat we elkaar soms kunnen zeggen: ook ik ben wankel. Het helpt ons als we daar niet te bang voor zijn. Dat we aan elkaar kunnen toegeven en laten zien dat kwetsbare periodes en gevoelens bij ons horen. En dat we ons niet steeds als succesvol en slim en krachtig hoeven te presenteren.’ En dan, vanuit die onstevigheid, vanuit dat dobberende niet-weten, eens rustig onderzoeken: waar is het me eigenlijk om te doen in dit leven? En kan ik daar meer naar leven?

Innerlijke post

Juist een fase waarin het bekende wegvalt, nodigt uit om eens te onderzoeken: wie ben ik eigenlijk, stelt Kruijff. Ze citeert de joodse Etty Hillesum die in haar dagboek in de Tweede Wereldoorlog schreef: ‘We moeten onze innerlijke post leren bezetten.’ ‘Een grondhouding’ noemt Kruijff dat. ‘Een die blijft. Die de ziel tot rust brengt. Die mij ruimte geeft om adem te halen en te vertrouwen. En van daaruit te ontdekken hoe ik aan de wereld kan bijdragen. Hoe kan ik mijn plaats in de wereld leren innemen en bezetten? Hoe kan ik samenvallen met wie ik wil zijn?’

Het gaat dan om je hartsverlangen volgen. Waar is het je nu echt om te doen in het leven? Voor Kruijff, zo ontdekte ze jaren geleden, is dat minder met zichzelf bezig zijn, en meer met de ander. Ze koos na een carrière in het bedrijfsleven voor een studie theologie en werkt nu als geestelijk verzorger en predikant. “Die innerlijke post geeft stevigheid,” zegt ze. “Ik drijf makkelijk af, dan word ik wat angstig en zorgelijk. Tegenwoordig kan ik dan weer wat makkelijker naar mijn post terugkeren.”

Met een sprankelingetje

De toekomst, de horizon mag dan aan het zicht zijn onttrokken, als je je talent, je vlammende interesse en je toewijding bij elkaar optelt, heb je je levenscoördinaten behoorlijk te pakken. Voor wie daar praktisch mee aan de slag wil, is er een mooie oefening van de Amerikaanse lifecoach Martha Beck die ze ‘eagle view, mouse view’ noemt. Eerst stijg je bij wijze van spreken op als een adelaar en bekijk je wat het grote is waaraan je de komende jaren wilt werken. Dan vertaal je die visie in muizenstapjes die je dagelijks ‘op de grond’ kunt toepassen, in welke omstandigheden dan ook.

Zelf ben ik bijvoorbeeld aan het leren voor zingevingscoach, maar in deze andere tijd gingen en gaan sommige studiedelen niet door. Daarom ben ik nu naast mijn werk alvast zelf een gespreksprogramma aan het ontwikkelen waarmee ik straks aan de slag kan. Ik heb een literatuurlijst met boeken waarvan ik er steeds eentje bestel, en een map met tabbladen om de inzichten en oefeningen die ik verzamel per gesprek te ordenen. Zo heb ik een paar keer per week toch het gevoel dat ik op het juiste spoor blijf.

Pleziertjes

Als je leeft volgens je diepste waarden, leef je ‘vanuit integriteit’ zoals dat nu modieus heet. Dit is misschien wel het belangrijkste instrument om koerste kunnen houden. En toch, mag er misschien nog een klein sprankelingetje bij? Iets avontuurlijks, iets lichtzinnigs,iets waar mijn hart een sprongetje van maakt?

Ik dacht er een paar dagen over na. Toen schreef ik alle pleziertjes op die ik me maar kon voorstellen. Dat waren er ruim zestig. Ik selecteerde daaruit de pleziertjes die coronaproof waren, en daaruit de pleziertjes die ik nooit eerder had gedaan. Hazelnootgebak maken met vriendinnen P en J. De Walk of Wisdom lopen in Nijmegen. The matrix-films kijken met mijn zoon. Een lange fietstocht maken naar mijn broer in een dorp zonder openbaar vervoer en daar een nachtje blijven logeren. Neem ik zo’n ouderwets mandje mee met proviand voor onderweg.

Een keer een haiku maken met mijn kinderen, een keer officieel met ze gaan ‘bosbaden’, een nachtje samen naar een vergane-glorie-hotel in Maastricht met zo’n groot ontbijtbuffet. Met mijn moeder naar haar geboortedorp, met mijn vader naar zijn geboortedorp. Ter plekke een wandelingetje maken, willen weten waar dat vriendje woonde, en waar dat vriendinnetje. Het mooie dialoogspel doen van Christa Anbeek, dat ‘Tussen zon en maan’ heet.

Lichtjessnoer

Toen tekende ik een snoer met lichtjes, die lichtjes maakte ik groot als tekstballonnen. Daar schreef ik mijn nieuwe avonturen in. Nu heb ik er twintig aan een snoer langs mijn weg hangen, een denkbeeldige slinger die 2021 heet, wenkend en wuivend de toekomst in. Zo’n feestelijk snoer geeft ook nog eens het gevoel dat we iets te vieren hebben.

Om te doen dit nieuwe jaar

Koester de spontaniteit.
Volg je hartsverlangen: waar is het je nu echt om te doen in het leven?
Doe iets voor een ander, weinig is zo leuk als een ‘random act of kindness’.
Maak een lijst met ‘verheug-dingen’.
Ontwikkel drie nieuwe rituelen speciaal voor onzekere drempelfases: eentje voor jezelf alleen, en twee om met anderen te doen.