De kracht van muziek op je brein: hoe werkt dat eigenlijk?

Dat je je stemming kunt versterken of juist verzachten met net dat ene liedje, dat heb je vast al eens gemerkt. Maar hoe werkt dat nou precies in je brein? Journalist Fleur Baxmeier gaat op onderzoek uit.

Zodra ik in de auto stap, weet ik precies wat ik nodig heb om mijn humeur op te vijzelen. Ik graai naar het plastic bewaarmapje met cd’s onder mijn stoel, blader door naar de paarse eighties-cd waar ik mijn zinnen op heb gezet en stop ’m in de autoradio. Een paar seconden later klinkt The winner takes it all van Abba uit de krakerige speakers.

Zat ik thuis nog lusteloos naar de cursor op mijn scherm te staren, nu voel ik hoe de energie door m’n aderen stroomt. Vol overgave zing ik snoeihard (en een tikkeltje vals) mee, compleet met melodramatische snikjes en uithalen. Binnen een paar minuten is mijn stemming van licht apathisch omgeslagen naar totaal opgepept, klaar voor het interview waar ik naar onderweg ben. Met dank aan Agnetha, Björn, Anni-Frid en Benny, maar waarschijnlijk was ik met Walk of life van The Dire Straits ook een heel eind gekomen.

De verbindende factor

Het is de kracht van muziek die we bijna allemaal dagelijks ervaren. Als we naar muziek luisteren, gebeurt er iets met ons. Na een gestreste dag kan ik bijvoorbeeld heerlijk ontspannen bij een fijne ballad. Volgens wetenschappelijk onderzoek van onder meer neuropsycholoog Erik Scherder komt dat doordat muziek ervoor zorgt dat de aanmaak van stresshormonen wordt geremd. Muziek maakt dat eenzame mensen zich minder alleen voelen, kan ons tijdelijk slimmer maken en werkt verzachtend op fysieke pijn. Doordat muziek extra activiteit in de prefrontale cortex (het deel van de hersenen dat onder andere de cognitieve en emotionele processen regelt) teweegbrengt, zouden we er zelfs een aardiger, stabieler en positiever persoon door worden.

Het bekendst is muziek als regulator van emoties. Als ik ga stofzuigen, krijg ik van een opzwepend rocknummer extra zin om dat te doen. Een vrolijk zomerdeuntje maakt me nóg vrolijker, op sentimentele nummers kan ik zwelgen en verdrietige nummers werken vaak heel troostend. “Onbewust weten we precies wat we moeten kiezen uit onze muziekcollectie om onze stemming te versterken of te verzachten,” zegt filmmaker en producent Pim Giel. Hij maakte onder andere de documentaires Miracles of music en Mind & music.

“Als ik aan een script werk en drive nodig heb, moet ik geen langzame ballad opzetten, maar ruige muziek die me opjut. Er wordt vaak gezegd dat je alleen geconcentreerd kunt werken als je naar rustige muziek luistert, maar dat vind ik onzin. Tijdens een creatief proces kan ik juist enorm ondersteund worden door bijvoorbeeld The Doors. Die heb ik vroeger grijsgedraaid, dus daar zijn allerlei herinneringen aan gekoppeld: mijn eerste date, lekker dansen. Daar word ik blij van, maar ook melancholisch. Dat vind ik niet erg, laat die emoties maar komen, dan komen de ideeën ook vanzelf.”

Heilzame werking van muziek

Giel werkte dertig jaar lang in de zorg, waar hij dagelijks indrukwekkende voorbeelden zag van de heilzame werking van muziek op ons humeur, brein en onze gezondheid. Zoals bij Toos (90), die al jarenlang depressief is, maar wel kan optreden voor een volle zaal. Of baby Merlijn, die op de intensive care neonatologie rustig wordt door de muziek van een harp. “In mijn documentaires laat ik zien hoe wonderbaarlijk krachtig muziek van invloed is op de psyche,” vertelt Giel. “Zo heb ik voor mijn laatste documentaire Mind & music een paar bandjes gefilmd die bestaan uit psychiatrische patiënten. Ze hebben allemaal hun eigen problemen, maar ze komen daar om met elkaar muziek te maken. En dat doet hun zo goed. Muziek is een verbindende factor, het kanaal om met elkaar te communiceren, hoe verschillend je ook bent.”

Je hele brein doet mee

Muziek raakt ons, meer dan wat ook. Ik merk het bijna elke dag en het begint al vlak nadat ik ben opgestaan. Hup, radio aan, met liefst een paar lekker energieke deuntjes, zodat ik meteen ‘aan’ sta. Dat muziek zo’n groot effect op ons heeft, komt volgens Pim Giel – die voor zijn documentaires sprak met muziekwetenschappers en muziektherapeuten – omdat het ons hele brein activeert. “Als je naar muziek
luistert, brengt dat iets teweeg in verschillende gebieden van je hersenen. Dat is ook de reden dat muziek bij allerlei beperkingen een bijdrage kan leveren aan de verlichting of zelfs het herstel. Een voorbeeld: ik volgde een vrouw die vanwege een hersenbloeding niet kon praten omdat haar spraakcentrum was geblokkeerd. Met hulp van muziektherapie lukte zingen haar wel, want dat wordt aangestuurd vanuit een ander deel van de hersenen.

Door te oefenen met zingen kon ze haar spraakcentrum weer bereiken – en nu kan ze weer praten.” Het sterkste voorbeeld van de werking van muziek is volgens Giel te zien bij mensen in een gevorderde fase van alzheimer. “Ik heb aan hun familie gevraagd wat hun lievelingsmuziek is: liedjes die ze vroeger erg leuk vonden of vaak draaiden in de auto. Op het moment dat je zo’n nummer draait, zie je ze opveren. En het mooie is dat ze dan ineens weer weten op welke school ze vroeger zaten en in welk klaslokaal ze les hadden, en vertellen over de feesten waar ze naartoe gingen. Muziek is bij hen een sleutel om het kastje te openen, zodat ze zich weer even goed voelen en hun geliefden contact met ze kunnen maken.”

Samen dansen

Kennelijk beschikken we over iets waardoor muziek ons kan raken: onze ‘muzikaliteit’. En die hebben we allemaal, vertelt Henkjan Honing, hoogleraar muziekcognitie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij doet onderzoek naar wat het precies is of kan zijn, en zoekt uit in hoeverre we onze muzikaliteit delen met andere dieren. “Vergelijk het maar met capaciteit voor taal,” legt Honing uit. “Je groeit op in een bepaalde cultuur waar je één taal hebt, maar in principe kun je elke taal leren die je maar wilt. In het geval van muzikaliteit hebben we allemaal een luistertalent. Dit betekent dat we muziek kunnen waarderen en er verschillen in kunnen horen. We weten ook dat het per cultuur, per generatie en per mens verschilt welk effect muziek heeft, maar we weten nog steeds niet hóe dat precies werkt. Dat is iets wat we heel graag willen uitvinden.”

Verbinding

Wetenschappelijk bewijs is er dus nog niet, maar er doen wel allerlei ideeën de ronde over de werking van muzikaliteit. Zo is er een mooie evolutionaire verklaring: het zou vooral bedoeld zijn voor het binden van groepen. “Vergeleken met andere primaten leven wij als mensen in heel grote groepen samen,” legt Honing uit. “Anders dan bijvoorbeeld apen kunnen wij niet iedereen vlooien, dus er moet een andere manier zijn om iedereen bij elkaar te houden. Muziek lijkt die rol te hebben overgenomen. Mensen worden bijvoorbeeld empathischer als je ze samen laat dansen of ritmisch bewegen. Ook in het leger wordt muziek gebruikt om soldaten een eenheid te laten vormen.”

Geluksmaker

Dat muziek een heel oude functie heeft, blijkt wel uit het feit dat het luisteren naar muziek zorgt voor de aanmaak van endorfine, oxytocine en dopamine. Deze hormonen en neurotransmitters vormen samen de belangrijkste geluksmakers van ons brein. Zij zorgen ervoor dat ik – en velen met mij – me zo vrolijk, zorgeloos en opgewekt kan voelen als ik naar bepaalde muziek luister. Ze komen bijvoorbeeld ook vrij als je lekker aan het eten bent of seks hebt.

Waarom muziek diezelfde uitwerking op ons hormoonsysteem heeft, is eens onderzocht in een experiment. Hierbij werden mensen in een scanner gelegd met hun koptelefoon op. Ze wisten dat ze naar hun favoriete muziek zouden gaan luisteren. Opmerkelijk is dat tien seconden vóór ze die muziek horen, al te zien is dat de lustcentra in de hersenen worden geactiveerd, op een manier die niks te maken heeft met hoe het beloningsysteem normaal werkt.

Onverwachte wendingen

“Het is alsof er in onze hersenen een aparte verbinding zit die ervoor zorgt dat we ons verheugen op muzikale gebeurtenissen,” zegt Honing. “Bij welke muziek dat gebeurt, is voor iedereen anders, omdat elk mens andere associaties heeft. Wel krijgen veel mensen rillingen van iets onverwachts. Een goed voorbeeld is het nummer Isobel van Björk, waar een rare wending in zit. Klassiek zijn ook de nummers van Marco Borsato, die aan het einde altijd nog een half toontje hoger gaat zingen. Je weet dat die truc eraan zit te komen, maar toch vinden veel mensen het geweldig. In dancemuziek heb je vaak een ‘drop’: het wordt ineens stil en daarna volgt de opbouw. De spanning wordt steeds groter, wat ook een beloning oplevert.”

Toegang tot je binnenkant

Ik merk ook dat de impact van muziek groter is als ik me er echt voor openstel. Als ik écht luister naar wat ik hoor, in plaats van dat het als achtergrondbehang op staat. Achteroverleunen in mijn stoel, opgaan in de klanken, de emoties doorvoelen. “Dat effect is er ook vaak tijdens begrafenissen, waar vaak klassieke muziek wordt gespeeld,” zegt de Belgische muziekpsycholoog Mark Reybrouck, hoogleraar aan de faculteit letteren van de KU Leuven.

“Mensen beginnen dan soms al bij de eerste tonen te huilen. Dat mag van ons ook in zo’n setting, de stoerdoenerij en sociale druk vallen weg. Het is mooi dat muziek ons de mogelijkheid geeft om ontroerd en geroerd te raken. Verdriet is een negatieve emotie, maar omdat het in de vorm van muziek is, is ze niet bedreigend. Het kan je daardoor toegang geven tot je ‘binnenkant’.”

Wiegeliedjes

Grappig genoeg gaan de liedjes die bij veel mensen het meest teweegbrengen terug naar de babytijd. Reybrouck: “Met de jaren wordt onze muzikale smaak erg beïnvloed door wat we in onze omgeving zien en horen. Bepaalde trends, culturele voorkeuren. Als baby heb je daar allemaal nog geen weet van, vandaar dat wiegeliedjes bijna overal ter wereld op elkaar lijken. Het zijn rustige klanken, met kleine verhaaltjes tussendoor, en een bepaald ritme. De liedjes volgen een bepaald schema waarvan we weten dat baby’s ze prettig vinden. Als je ze hoort, is er ook geen twijfel over: dit is een wiegeliedje. Vaak leveren die nummers kippenvel op. Niet voor niets vind je wiegeliedjes in volwassen versies terug in veel aria’s in opera’s, maar ook het Nederlandse levenslied staat er niet ver vanaf.”

Een ander mens

Het is dus helemaal niet gek dat ik laatst ineens tranen in mijn ogen kreeg toen Zij gelooft in mij van André Hazes op de radio voorbijkwam. Ik beschouw mezelf niet echt als een liefhebber van dat genre, maar dit nummer kwam wel even binnen. Blijkbaar deed het me onbewust aan iets van vroeger denken of deed het iets met mijn vermogen voor muzikaliteit. Met de vraag hoe dat allemaal exact in z’n werk gaat, zijn wetenschappers nog wel even zoet. Maar het is al wel bewezen dat muziek een heel krachtige invloed heeft – op allerlei gebieden. Je wordt er een ander mens door, al is het maar voor een uurtje.