In het Flow-minicollege bespreken we een onderwerp waarover te leren valt. Deze keer: poëzie lezen, met dichter en schrijver Marjolijn van Heemstra. Hoe begin je, waarom al die metaforen en wat maakt een gedicht goed?
Waar begin je?
“Wat ik zou willen aanraden, is om eerst een verzamelbundel te kopen met gedichten die diepte hebben maar tegelijkertijd toegankelijk zijn, zoals die van Wisława Szymborska of Judith Herzberg. Zo ontdek je stap voor stap wat er allemaal is en wat je mooi vindt. Ik geloof niet zozeer in technieken om poëzie te lezen, eerder in een speelse aanpak. Gewoon veel lezen, dan leer je steeds weer bij en ontwikkel je je voorkeuren. Een gedicht heel vaak lezen is een goed idee, want je ontdekt steeds weer iets anders.
Toen ik vroeger op school Seamus Heany las, een Ierse dichter, snapte ik er niks van, maar ik voelde er wel van alles bij. Na de zoveelste keer dacht ik: ah, dít wil hij zeggen, en deze associatie past daarbij. Zijn poëzie is best hermetisch, dus je moet veel herlezen. In feite ontcijfer je zo’n gedicht langzaam maar zeker. Een leuk klusje, vind ik zelf. Gedichten moeten vaak groeien, dat heeft iets magisch. Alsof er opeens een luik opengaat dat steeds dichtzat.”
Hoe zit het met rijm en poëzie?
“Op sinterklaasgedichten zit niemand te wachten, behalve op 5 december misschien, maar met rijmen op zich is niks mis. Sterker nog: het is behoorlijk moeilijk om het goed te doen, omdat de dichter zichzelf een extra beperking oplegt. Wat mij betreft kan het allemaal: eindrijm, halfrijm (alleen de klinkers rijmen, red.), alliteratie. Er bestaan heel mooie, sonnetachtige gedichten met eindrijm, maar proza-poëzie – zonder enig rijm – kan ook goed werken.”
Wanneer is poëzie goed?
“Dat is aan de lezer om te bepalen. Als het raakt, denk ik, al hangt dat ook af van wie het leest en in welke situatie. Soms komt iets binnen omdat je dat wilt horen op dat moment. Je kunt ook wel kwaliteit aflezen aan de manier waarop iemand met woorden omgaat: als de dichter de taal iets anders kan laten doen dan normaal.
Poëzie wil woorden in beweging zetten, een laag erboven aanbrengen, of eronder. Hoe meer poëzie je leest, hoe beter je kunt zien of iets een interessant beeld is, of een onverwachte combinatie van woorden. In een goed gedicht ontstaat een zekere spanning en ga je op een andere manier naar woorden kijken – en naar de wereld.”
Wat is een misverstand?
“Mensen zeggen wel dat poëzie moeilijk is, maar dat is vaak niet zo. Het kost wel tijd, dat is iets anders. Ik hoor ook weleens dat het elitair is – misschien door de associatie met niks doen. Zo van: als je hard werkt, heb je geen tijd voor poëzie. Dat elitaire is onzin, want poëzie is juist altijd iets geweest wat door alle lagen van een samenleving werd omarmd. Het was zelfs vaak een instrument voor de mensen die geen stem hadden en zo in verzet kwamen.
Een dichter hoeft ook niet supereloquent te zijn. Er zijn dyslectische dichters die daardoor juist een originele omgang met taal hebben. Of dichters als Rodaan Al Galidi, die verrassend fris met taal omgaat, omdat het Nederlands lang niet zijn eerste taal was.”
Waarom worden er metaforen gebruikt?
“Een dichter wil zo veel mogelijk werelden openen en zo’n beeld zet wat deuren open. Doseren is belangrijk, de lezer moet nog wel vaste grond voelen en even verder weer aan kunnen haken. Soms is een beetje eromheen lezen handig, zodat je de context begrijpt. Neem The waste land van T.S. Eliot, dat is één grote metafoor. Maar als je weet dat hij het na de Eerste Wereldoorlog schreef, toen de hele wereld in puin lag en iedereen opnieuw moest beginnen, begrijp je het gedicht beter.”
En waarom al die witregels?
“Het gaat er ook om wat er níét gezegd wordt, wat er tussen de woorden gebeurt. Een witregel kan bovendien versterken, kan een verrassend beeld of een rijmwoord beter doen uitkomen. Soms zijn er ook twee betekenissen: een zin die afgebroken wordt, betekent wat anders dan als je ’m laat doorlopen. Zo ontstaat er vaak een extra laag.”
Wat is het nut van poëzie?
“Dat het ons even kan verlossen van het idee dat het leven om produceren en consumeren gaat. Het gaat over troost, schoonheid, verwondering, vertraging, verstilling. Eigenlijk over alles wat je als mens echt nodig hebt.”
Meer lezen
- Vijf instagram-accounts met gedichten, woorden en versjes.
- Waarom we gedichten lezen.
- De korte gedichten van Siel Verhanneman.
Interview Maaike Beekers Fotografie Thought Catalog/Unsplash.com
