Dit doet olijven plukken met stress, ontdekte Heleen: "Zere armen, fris gemoed"

Sinds haar familie een huis op een Italiaanse heuvel kocht met een olijfboomgaard erbij, weet journalist Heleen D’Haens wat olijven plukken is. En wat dat kan doen met je hoofd.

Ik herinner me nog levendig de eerste keer dat ik in een olijfboom klom. Het was oktober 2021 en een paar maanden ervoor was ik correspondent geworden in Italië. Ik had een nieuw huis in een nieuw land en een nieuwe baan in een nieuwe taal. Een nieuwe hoeveelheid stress kortom, die scherp contrasteerde met het dolce vita dat je zou verwachten bij een leven in de Italiaanse laars. Maar zodra ik in die boom stond, viel alles weg. Op dat moment was er alleen de wiebelige ladder waarmee ik in de stam klom. De twijg die evenwicht bood. De ruwe schors die een patroon achterliet op mijn onderarm. De bosjes olijven die ik met een plastic kam van de takken losmaakte en met doffe plofjes terechtkwamen op het net dat onder de boom was gedrapeerd. En er was de wetenschap dat er na deze boom nog meer dan honderd zouden volgen.

Boerenverstand

De olijvenoogst in oktober en november is in grote delen van Italië een gebeurtenis waar mensen een jaar naar uitkijken. Gezinsleden reizen vanuit hun woonplaats terug naar de geboortegrond om daar samen de olijven in de boomgaard van de familie te plukken. De olie die daarna wordt geperst, gaat mee terug naar huis om er het hele jaar mee te koken. Ook ik kwam door mijn familie in aanraking met de oogst. Als voorschot op hun oude dag hadden mijn ouders besloten om samen met mijn oom en tante een vakantiehuis te kopen in Toscane. Dat ik net naar Italië was verhuisd, was een gelukkig toeval. Hun oog viel op een eenvoudig landhuis op de top van een heuvel in de buurt van Arezzo. De bonus bevond zich op de heuvel naast het huis: een olijfgaard met 273 bomen. Een goeie olijfolie op de salade konden we allemaal wel waarderen, maar die olie zelf maken?

Zonder al te veel kennis van zaken reisden we die eerste herfst af en gingen we aan de slag. Het mooie aan olijven plukken bleek: erg veel kennis van zaken heb je niet nodig. In de opslag van het huis vonden we grote netten, plastic harkjes en houten ladders. Buurman Alessandro gaf tips, maar verder was het plukken een kwestie van boerenverstand. Je schakelt je hoofd uit, klimt de boom in en laat je handen over de takken laten glijden tot alle olijven op de grond liggen. Daarna maak je de netten leeg in plastic kistjes, die je elke paar dagen naar de pers brengt. Het zijn dagen van hard labeur en avonden van complete rust.

Olijftakken en olijfolie

Olijven plukken gebeurt al duizenden jaren, beschrijft olijfoliesommelier Wilma Van Grinsven-Padberg in haar naslagwerk Olijfolie. De oudste kruik met sporen van de olie werd opgegraven in de buurt van Nazareth, in Israël, en is achtduizend jaar oud. Vanuit het Midden-Oosten verspreidde de olijfoliecultuur zich naar Europa. Voor de oude Grieken was de olijfboom heilig: de kostbare olie speelde een onmisbare rol in cultuur en literatuur. Zo werd de winnaar van de Olympische Spelen geëerd met een krans van olijftakken en liters olijfolie. Die rijke geschiedenis kende ik die eerste keer in de boomgaard nog niet. Toch voelde het meteen bijzonder om deel uit te maken van het oogstritueel. Hoewel ik mezelf niet als boomknuffelaar zou omschrijven, voelde ik wel een connectie met de takken waarin ik klom. Olijfbomen groeien traag en worden makkelijk honderd jaar oud. Deze takken leverden waarschijnlijk al decennialang olijven en zouden dat nog decennialang blijven doen.

Zere armen, fris gemoed

Na twee of drie dagen onafgebroken plukken brachten we de eerste lading gevulde kistjes naar de frantoio, de pers waar plukkers uit het dorp zich met hun oogst verzamelen. Het persen mag dan met moderne machines gebeuren, het blijft een puur proces: de olijven worden schoon geblazen, tot pulp vermalen en uiteindelijk geperst. De olie die uit de machine stroomt, is gifgroen, troebel en nog erg bitter. Elke boom, waar twee mensen gemiddeld een uur aan plukken, levert één tot twee liter olie op, meer is het niet. Het vloeibare goud heeft z’n bijnaam dus niet gestolen. Maar misschien juist daarom is het zo bevredigend om de olie tot de laatste druppel in het metalen vat op te vangen en de volgende dag weer door te gaan, met vermoeide armen maar een fris gemoed.

Opgaan in de omgeving

Niet alleen ik, maar iedereen die sindsdien met ons naar Toscane afreist om te plukken, heeft dezelfde ervaring. Compleet opgaan in de natuurlijke omgeving en loskomen van de stress van alledag. Die ontspanning kan zelfs helend zijn voor de mentale gezondheid, merkte Mariëlle Waanders (58) uit Muiden. Zij ging voor het eerst olijven plukken in 2018, toen ze slecht in haar vel zat, vertelt ze aan de telefoon. “Ik had twee best wel traumatische ervaringen gehad, waarvoor ik in eerste instantie geen behandeling had gezocht. Dat uitte zich destijds in paniek- en angstaanvallen, waardoor ik extreem moe werd. Ik zat in een negatieve spiraal.” Mariëlle zocht uiteindelijk psychologische hulp en slikte ook medicijnen. “Vervolgens ging ik met een vriendin mee olijven plukken in Noord-Spanje en daar lukte het me pas weer om echt te ontspannen.”

Goede eten en slapen

Volgens Mariëlle is dat effect te danken aan de combinatie van de buitenlucht en de specifieke activiteit van het plukken. “Als je gaat fietsen, heb je toch nog de mogelijkheid om te piekeren. Maar als je olijven plukt, kun je alleen maar daarmee bezig zijn. Bovendien ben je aan het eind van de dag lichamelijk moe, waardoor je goed eet en goed slaapt. Ik zeg niet dat ik na een week plukken genezen was, maar het heeft zeker geholpen.” Sinds die eerste ervaring reisde Mariëlle – op de coronajaren na – elk jaar naar Spanje af voor de oogst. Ze overweegt nu zelfs om een huis te kopen en wil plukreizen organiseren voor lotgenoten. “Ik ken verschillende mensen die zelf ook te veel stress hadden of moeite met slapen, en die tegen een burn-out aan leunden. Ook hun heeft het plukken goed gedaan. Ik ben ervan overtuigd dat het een goede aanvulling is op professionele hulp.”

Eerst snoeien dan plukken

Haar gevoel klopt, vertelt de Italiaanse psychiater Vittorio Digiacomantonio aan de telefoon. “Iemand in een groen veld zetten met een blauwe hemel is sowieso al veel therapeutischer dan in een witte kamer. Dat klinkt banaal, maar er is wetenschappelijk bewijs voor.” Als voorbeeld noemt Digiacomantonio een onderzoek van Stanford University, waarbij proefpersonen werd gevraagd om anderhalf uur door natuurgebied te lopen. Proefpersonen bleken daarna verminderde activiteit te vertonen in het deel van de hersenen dat geassocieerd wordt met depressie. Olijven plukken valt in de psychiatrie onder de algemene noemer ‘hortotherapie’, vertelt Digiacomantonio: tuinieren als behandeling voor mentale problemen. “Dat bestaat al sinds het begin van de negentiende eeuw, maar het wetenschappelijke kader ontstond pas veel later en is nog altijd in ontwikkeling.” In een van die onderzoeken naar hortotherapie, aan Wageningen University, ontdekten onderzoekers dat tuinieren het stressniveau van proefpersonen verminderde. Later onderzoek wees uit dat met planten bezig zijn het gevoel van geluk doet toenemen. Een overzichtsstudie concludeerde dat er steeds meer sluitend wetenschappelijk bewijs is voor de heilzame effecten van hortotherapie op mentaal welzijn.

Tuintherapie

“Over de specifieke effecten van olijven plukken is naar mijn weten nog geen onderzoek gedaan,” zegt Digiacomantonio, “maar het is zonder twijfel een goed voorbeeld van hortotherapie.” Als medisch hoofd van een kliniek in de Italiaanse provincie Viterbo begon hij in 2017 met een onderzoeksproject waarbij zijn patiënten, vaak mensen met ernstige persoonlijkheidsstoornissen en chronische psychose, elke dag in de tuin werken. De olijfbomen in de tuin van de kliniek, die in de lente gesnoeid worden en in de herfst geplukt, spelen in het project een belangrijke rol. De voorlopige resultaten zijn veelbelovend, zegt hij. “Hortotherapie dwingt patiënten bijvoorbeeld om de tijden te respecteren van een vast traject: zaaien voordat je kunt oogsten, snoeien voordat je kunt plukken. Dat geeft tijdsbesef. Bovendien staan de patiënten in relatie tot de omgeving: het weer bijvoorbeeld, en andere mensen in de groep met wie ze moeten samenwerken.”

Van de meeste patiënten die deelnemen kan de medicatie doorgaans zelfs flink worden teruggeschroefd. “Ze zijn merkbaar stabieler,” vertelt Digiacomantonio. Bovendien biedt het plukken zingeving: “De olie die in de herfst geperst wordt, gebruiken we de rest van het jaar voor activiteiten in de keuken. Zo geven we mensen deels hun sociale rol terug.” Voor het project werkt hij samen met twee Italiaanse universiteiten, omdat hij het bewijs wil leveren dat plukken niet alleen werkt tegen stress, maar ook als behandeling bij ernstige psychiatrische aandoeningen. “In de natuur werken, bijvoorbeeld in een olijfgaard, heeft eigenlijk alleen maar voordelen,” concludeert hij. “Ook voor mensen die gewoon toe zijn aan rust.”

Bitter en pittig

Terug van de pers in Toscane lieten we dat eerste jaar een kans liggen. We lieten de versgeperste olie in het vat zitten en proefden pas enkele weken later, toen het bittere bezinksel naar de bodem was gezakt, het resultaat van ons werk. Beginnersfout, leerden de Toscaanse buren me later: de olie is juist op z’n best als hij versgeperst is. Bitter en pittig, opgedept met een stukje wit brood. Zo worden we elk jaar beter in de traditie waar we bijna per toeval deel van werden.

Niet alleen in de herfst, ook de rest van het jaar ben ik van de olijfbomen gaan houden. In januari bewonder ik de zilvergroene takken die de winter kleur geven. In april geniet ik van de witte bloesems en in juni tel ik de knopjes aan de jonge twijgen, die voorspellen hoe groot de oogst zal uitpakken. In augustus zie ik de groene vruchten langzaam paars kleuren en begint het uitkijken naar het samenzijn tijdens de oogst. In de tussentijd nip ik af en toe wat olie met een stukje brood. Het pure leven waarop ik hoopte toen ik naar Italië verhuisde. Het smaakte beter dan ooit.