De mentale gezondheid van mannen – hierom is die aandacht zo belangrijk

De laatste tijd lijkt er meer aandacht te zijn voor de mentale struggles van mannen. Nadat schrijver Nathan Vos zijn broer David aan zelfdoding verloor, vroeg hij zich af: liepen mannen – liep hij? – eerder kans om psychisch vast te lopen?

Dirigent Veronique draait zich ietsje verstoord naar de baszangers van het koor Beatles op Maandag. Iemand van ons miste een paar noten in Here, there and everywere. Dat was ik, want ik had dat nummer ooit voor de uitvaart van mijn broer uitgekozen en die herinnering komt nu, via de buik omhoog naar de keel, onverwachts binnen. Ik deel dit niet met de mannen naast me, maar haal een paar keer diep adem.

Geen broer meer

David overleed op 20 mei 2015 – lang een splitsend moment in mijn leven – aan zelfdoding. Mijn broertje, in zijn rust, trouw en mildheid ongemerkt de spil van onze familie. Verbijsterd en verslagen liet hij me achter. Onverwachts, en achteraf misschien ook niet helemaal: zijn drie zoons geen vader, zijn vrouw geen man, mijn moeder geen zoon en wij geen broer meer.

Hoe had dit zo kunnen misgaan, hoe hadden we er beter voor hem kunnen zijn? Wat gebeurde er in zijn hoofd en wanneer moet dat wel niet begonnen zijn? Ja, hij zat thuis na 
problemen op zijn werk en ja, hij was in de war, maar soms ook niet. Hij had professionele hulp. Ik had hem drie dagen tevoren nog gesproken en nu dit.

Mannen als risicogroep

Wat me meer aangreep dan zijn overlijden zelf – hij had ook anders kunnen sterven, verlies hoort nu eenmaal bij het leven – was de eenzaamheid die David in zijn laatste maanden moet hebben ervaren. Dat besef dreigde met me aan de haal te gaan, omdat ik niet het idee had dat hij en ik zo anders waren.

Liep ik ook risico op zelfdoding? Waren mannen eigenlijk een risicogroep?

De cijfers suggereren het: mannen plegen in Nederland al decennia ruim twee keer zo vaak suïcide als vrouwen. Wereldwijd zijn de verhoudingen vergelijkbaar en ook dat is al tientallen jaren zo. Tien jaar geleden waren die cijfers en mijn eigen zorgen het begin van een persoonlijk onderzoek. Zo hoopte ik Davids overlijden niet zinloos te laten zijn. Uit gesprekken met elf weduwes van door zelfdoding overleden mannen ontstond mijn boek Man o man.

De samenvatting daarvan: mannen verliezen zich vaak in rollen die ze denken te moeten spelen om ertoe te doen, en raken vervolgens het zicht op hun gevoelens kwijt. Als zo’n rol wegvalt, kan het leven zo leeg voelen dat een man volledig gefaald denkt te hebben. In die fase zoekt hij helaas meestal geen hulp en keren boosheid, angst en verdriet naar binnen. Zo verliep het ongeveer, volgens de elf vrouwen.

Mannen reageren anders

Christiaan Vinkers, psychiater en hoogleraar aan het academische ziekenhuis van Amsterdam, herkent dat beeld. “Mannen reageren gemiddeld anders op stress dan vrouwen. Mannen vechten of vluchten, en tonen vaker agressief of verslavingsgedrag: fight or flight. Vrouwen gaan eerder praten en nieuwe relaties aan: tend and befriend. Mannen zijn, blijkt uit onderzoek, minder geneigd gevoelens van verdriet of eenzaamheid te uiten, wat weer kan zorgen voor een te hoge tolerantie voor mentale pijn.”

‘Mannen kunnen zich afsluiten en hun worstelingen in stilte dragen’

Tot die pijn van het ene op het andere moment te veel wordt, denk ik erachteraan, broer David in beeld. Die helemaal niets met me deelde over zijn problemen. Dat deed hij pas toen hij twee maanden voor zijn overlijden thuis kwam te zitten met wat toen op een burn-out leek. Maar ik kan me niet herinneren dat wij het in onze veertig jaar samen ooit hadden over verdriet, angst, woede of eenzaamheid. Eén ding was zeker: ik ging aan de bak om mijn leven anders te laten verlopen.

Het idee dat kwetsbaarheid zwak is

“Mannen kunnen zich afsluiten en hun worstelingen in stilte dragen,” zegt ook Alex Lagas, die als trainer en counselor bij Phoenix Opleidingen in Utrecht honderden mannen begeleidde in hun persoonlijke ontwikkeling. “Het gevolg is dat ze vastlopen in eenzaamheid en er een gebrek ontstaat aan verbinding met hun eigen behoeften. Veel mannen groeien op met het idee dat kwetsbaarheid zwakte is, waardoor ze gevoelens van verdriet, woede en gemis onderdrukken. In veel gevallen ontbreekt bovendien een emotioneel betrokken vader als rolmodel en leren zoons niet gevoelens te dragen of te delen.”

David was een trouwe echtgenoot, zorgzame vader, loyale werknemer, lieve broer. Meneer stabiel, zo leek het. Terwijl onze vader Jan eerder een zelfverzekerde charmeur was, in wie tegelijkertijd een man met ongecontroleerde driften huisde. En – denk ik nu – te veel eigen angst en verdriet om ons rolmodel te zijn. Het zou best kunnen zijn dat David onbewust het omgekeerde wilde zijn van dat slechte voorbeeld. En dus vooral bezig was met wie hij níét wilde zijn. Zowel hij als vader Jan zeiden, als ik vroeg hoe het met ze ging, altijd: “Goed, goed.” Een vader en broer armer weet ik dat dat stond voor: ik wil daar maar niet over nadenken.

Meer kennis zou goed zijn

Psychiater Christiaan Vinkers vindt meer onderzoek naar de mentale gezondheid van mannen op zijn plaats. “We kennen de cijfermatige verschillen tussen seksen als het gaat over depressie en suïcide, maar er is weinig kennis over hoe mentale gezondheid bij mannen werkt. Depressie bij mannen kan zich op manieren manifesteren die niet direct als zodanig worden herkend, door boosheid, agressie en fors alcoholgebruik bijvoorbeeld. Dat bemoeilijkt effectieve diagnose en behandeling.”

Vinkers benoemt het succes van toegankelijke boeken van ex-­militairen als Dai Carter. Die gaan niet zozeer in op ‘hoe je je nu voelt’, maar richten zich op veerkracht, doel- en oplossingsgerichtheid. “Mannen vinden daar blijkbaar handvatten in. En als voor een groep een andere aanpak voor preventie en behandeling van mentale klachten beter werkt, zou meer kennis daarover goed nieuws zijn.”

Meer aandacht dan voorheen

De mentale gezondheid van mannen lijkt wel meer in de kijker te staan dan voorheen. Een bestuurder als Pieter Omtzigt, die overspannen raakt van het politieke steekspel, kan op begrip van de samenleving rekenen. De man met de meeste Olympische medailles ooit, zwemmer Michael Phelps, vertelde vorig jaar publiekelijk over onder meer zijn depressies.

Inmiddels zijn er diverse boeken, trainingen en podcasts voor en door mannen, die hun onzekerheden delen. En hulporganisatie 113 Zelfmoord­preventie zet vol in op het bereiken van mannen van middelbare leeftijd – zoals David, zoals ik. Want bij vier op de tien van de zelfdodingen gaat om mannen tussen de veertig en zeventig jaar.

Nick Cave als voorbeeld

Soms wordt een eenmansactie ook iets groters. Zo wist zanger Nick Cave zijn persoonlijke verdriet – hij verloor twee zoons – niet alleen om te zetten in muziek, maar ook in een ander project. Op zijn website The Red Hand Files beantwoordt hij hoogstpersoonlijk brieven van fans met vragen als ‘Hou je van kerstliedjes?’ tot ‘Hoe vind ik plezier?’ Door de tijd heen ontpopte hij zich er tot wijze raadgever met ontroerend hoopvolle adviezen.

Cave’s energie versmolt in onze lijven met onze eigen verhalen en stroomde er als verdriet weer uit

Zijn concert, najaar 2024 in de Amsterdamse Ziggo Dome, werd een intense eredienst voor het onder ogen zien van verlies. De tranen van het publiek (ook die van mij) waren van de helende soort: Cave’s energie versmolt in onze lijven met onze eigen verhalen en stroomde er als verdriet weer uit, waarop we anderhalve liter lichter de zaal verlieten.

Schaamte loslaten, zonder oordeel

Die openbaarheid van mentale struggles kan helpen. “Het herkennen van jezelf in andere mannen die (dezelfde) kwetsbaarheden ervaren, maakt het makkelijker om je schaamte los te laten,” zegt trainer Lagas. Tijdens zijn trainingen merkt hij: daarvoor zijn ruimtes nodig waarin mannen veilig gevoel kunnen delen zonder oordeel.

“En pas als die schaamte niet meer in de weg zit, lukt het mensen te voelen wat er in hun lijf speelt en open te onderzoeken waar ze mee worstelen. Als ze erin slagen dicht bij zichzelf te komen, werkt dat positief door in bijvoorbeeld relaties en werk.”

Verbinding is van levensbelang

Om mijn eigen verhaal anders te laten lopen, ging ook ik op zoek naar plekken om contact te maken met dat lijf. Ik vond het in yoga: dat brengt me terug in mijn lichaam, daar krijg ik antwoorden waar mijn hoofd niet op zou komen. Driemaal per week buig en balanceer ik op de mat. De omtrek van die mat is de enige plek die ertoe doet. Daar wordt het onoverzichtelijke overzichtelijk, 
het grote klein.

Yoga is ook een zachtaardige manier van met anderen zijn. En verbinding maken is van levensbelang. Ik leerde het tijdens het onderzoek voor mijn boek en gegevens van 113 Zelfmoordpreventie ondersteunen het: isolement is een risicofactor voor zelfdoding. En dus reken ik deel zijn van mijn koor ook tot een gezonde bezigheid. De baspartij zingen in het repertoire van The Beatles is verrijkender dan ik ooit had kunnen bedenken. Niet alleen komen door het zingen geluksstoffen vrij, maar het mooie van een koor is natuurlijk dat je samen zingt. Een zuiverende ervaring, behalve als het vals klinkt dan.

Een gezonde manier van met verdriet omgaan

Nick Cave zegt in zijn boek Faith, hope and carnage: ‘Het was alsof de ervaring van verdriet mijn hart op 
de een of andere manier heeft vergroot. Ik maak meer 
periodes van geluk mee dan ik ooit eerder heb gevoeld, ook al was het het meest verwoestende dat me ooit is overkomen.’

Ook dit kan ik bevestigen door Davids lot te onderzoeken en het verdriet recht aan te kijken. Naasten die verloren of de kans liepen te verliezen, konden meer dan eerder op me rekenen. Zo mocht ik kortgeleden op gitaar de mantra begeleiden, waarmee we de uitvaart van een goede vriend afsloten. En ook dat voelde weer als een stap in de goede richting, een gezonde manier van omgaan met verdriet.

Er is niet meer een leven van voor en na 20 mei 2015, Davids dood, zoals ik heel lang heb gevoeld. Het leven is nooit bedoeld om volmaakt te zijn, niet voor vrouwen en niet voor mannen. Het leven is bedoeld is om gevoeld te worden, in al zijn onvolkomenheid. Of zoals Beatle John Lennon in All you need is love – we zingen het helaas niet – formuleert: ‘Nothing you can do, but you can learn how to be you in time.’ Ik ben ermee bezig.

Praten over gedachten aan zelfdoding helpt en kan bij de hulplijn van 113 Zelfmoordpreventie. Bellen kan via 113 of 0800-0113, chatten op 113.nl. Je kunt daar ook terecht met zorgen over iemand in je omgeving.

Meer lezen

• We praten steeds meer over mentale gezondheid, en dat is een goede zaak.
• Aandacht voor mentale gezondheid met ‘sad girl’-boeken.
• Neuriën en zoemen: kleine geluiden met grote invloed op je mentale gezondheid.

Illustratie Mathilde Bel