Journalist Hagar Jobse woonde jaren in Madrid en merkte dat Spaanse vrouwen veel feministischer zijn. Ze zocht uit hoe dit komt.
‘Ik kies zelf welke kleren ik aantrek én voor wie ik ze uittrek!’ Dit was een van de vele leuzen die ik zag toen ik twee jaar geleden op 8 maart, Internationale Vrouwendag, samen met duizenden in het paars gehulde vrouwen door de straten van Madrid liep. Onder het motto ‘als wij stoppen, stopt de wereld’, staakten die dag maar liefst 5,3 miljoen Spaanse vrouwen en gingen ze massaal de straat op. Opvallend was de leeftijdssamenstelling van de mars. De betogers waren zo divers als de inwoners van de stad zelf. Ik zag degelijk geklede dames op leeftijd, maar ook jonge meisjes gehuld in paarse jurkjes en rokjes en met lange wapperende haren.
Een buitenstaander
Ik woonde op dat moment vier jaar in Madrid. Ik sprak de taal vloeiend en mijn vriendenkring bestond voor negentig procent uit Spanjaarden. Normaal gesproken merkte ik nauwelijks verschil tussen mijn Nederlandse en Spaanse vriendinnen. Die laatste praatten misschien wat harder en waren wat knuffeliger, maar daar hield het dan ook op. Nu ineens voelde ik me een buitenstaander toen ik te midden van hen liep. Terwijl ze door de straten marcheerden en feministische leuzen riepen, zag je de emotie en strijdlust op hun gezichten.
Het was mooi om mee te maken, maar ik vond het ook verontrustend. Want waarom voelde ik niks? Was ik misschien geen feminist? Ik groef in mijn geheugen naar momenten waarop ik me als vrouw benadeeld voelde en kon me eigenlijk niks herinneren. Oké, er was die ene keer dat een man in een club naar mijn borsten greep. Maar blijkbaar was dat incident niet genoeg om me nu tot woede of tranen te bewegen.
Jeugdherinneringen
Achteraf besprak ik dit met mijn goede vriendin Sara, een geboren en getogen Madrileense. Ze was op dat moment 34 jaar en runde haar eigen bedrijf. Waarom was zij wel geëmotioneerd en ik niet? We hadden toch allebei gestudeerd en waren economisch van niemand afhankelijk? Tijdens dit gesprek kwam er een subtiel verschil uit onze jeugd naar voren. Als jong meisje moest ze haar moeder altijd helpen in het huishouden, terwijl haar broer dan voetbal mocht kijken. Hoewel ik geen broer heb maar een zus, durf ik er mijn hand voor in het vuur te steken dat dit in mijn familie nooit zou zijn gebeurd. Bij ons thuis was mijn vader niet alleen de belangrijkste kostwinner, maar ook degene die elke avond het eten op tafel zette.
Toestemming om auto te rijden
Sara’s jeugd blijkt niet de uitzondering op de regel. “Spaanse vrouwen moeten een achterstand inlopen,” zegt Juana Gallego Ayala, hoogleraar genderstudies aan de autonome universiteit van Barcelona, aan de telefoon. Terwijl vrouwen in de rest van Europa in de jaren zestig en zeventig de straat op gingen en in Nederland Dolle Mina’s ten tonele verschenen met hun leus ‘Baas in eigen buik’, gingen Spanje en zeker de Spaanse vrouwen tot eind jaren zeventig gebukt onder het juk van dictator Franco.
“Destijds waren de verhoudingen tussen mannen en vrouwen in Spanje heel traditioneel. Hoewel vrouwen mochten werken, werd er eigenlijk van ze verwacht dat ze kinderen kregen en voor het huishouden zorgden. Ook hadden ze voor veel dingen toestemming van hun man nodig, autorijden bijvoorbeeld.”
Groei feministische beweging
Karmele Marchante (74), journalist en oprichter van het feministische collectief El Club de las 25, groeide op tijdens de Franco-dictatuur. Ze noemt zich al sinds haar achttiende feminist: “Dat was in de jaren zestig en toen waren we met een heel kleine minderheid. We leefden in een dictatuur, dus de ruimte die we hadden was beperkt.” Nadat Franco eind 1975 overleed en Spanje drie jaar later officieel een democratie werd, moderniseerde het land in sneltreinvaart en werden mannen en vrouwen voor de wet gelijk. “Toen groeide ook de feministische beweging,” aldus Marchante.
Ruim veertig jaar later lijkt Spanje op het eerste gezicht niet onder te doen voor de rest van Europa als het op gendergelijkheid aankomt. Toch valt er in de praktijk nog veel te winnen. Zo is huiselijk geweld in Spanje een groot probleem dat elk jaar tot tientallen dodelijke slachtoffers leidt. Alleen al in 2019 werden er in het land 55 vrouwen door hun partners of ex-partners om het leven gebracht. En daar blijft het niet bij. “Vrouwen verdienen nog steeds minder dan mannen en worden vaak ontslagen zodra ze zwanger raken. Bovendien zijn het uiteindelijk toch vaak de vrouwen die opdraaien voor de meeste taken in het huishouden,” legt Gallego uit.
Nog steeds geen gendergelijkheid
Ik denk aan mijn vriendinnen uit Madrid. Ze overwegen een gezin te stichten, maar zijn bang dat ze het grootste deel van de taken in huis voor hun rekening zullen moeten nemen. Ze bespreken dan ook geregeld met hun vriend hoe in hun ogen een gelijke verdeling eruitziet. Ik voerde nooit zo’n gesprek met mijn ex-vriendjes, het idee is zelfs nog nooit bij me opgekomen.
Maar in Spanje blijkt dit nog hard nodig, zo blijkt uit het verhaal van Alicia Ramos (25), die onderdeel uitmaakt van een activistisch collectief dat zich uitspreekt tegen racisme en zich inzet voor gendergelijkheid en een beter milieu. “Met een stel jongens en meiden van deze groep brachten we laatst een paar dagen door in een huisje in de natuur. Dit zijn twintigers uit de meer vooruitstrevende milieus. Maar op het moment dat het tijd was om te koken of schoon te maken, moesten wij meisjes de jongens aan het werk zetten. Er is dus nog veel werk aan de winkel. De dictatuur is inmiddels ruim veertig jaar geleden, maar het idee dat de vrouw het huishouden moet doen, is nog heel sterk verankerd in onze cultuur.”
Ze zijn het zat
Vanaf haar tienerjaren begon Alicia Ramos de ongelijkheid tussen beide seksen in haar land steeds meer op te vallen. Op de universiteit viel het haar bijvoorbeeld op dat haar mannelijke studiegenoten veel makkelijker en met meer zelfvertrouwen hun mening gaven. “De weinige meisjes die iets zeiden, begonnen altijd met zich te excuseren. De jongens deden dat nooit.” Ook stoort het haar dat ze als jonge vrouw vaak niet hoeft te betalen als ze naar een discotheek gaat en haar mannelijke vrienden wél. “Hierdoor voelt het alsof ik een soort product ben dat mannelijke klanten moet aantrekken.”
Massaal en divers
Ook Alicia is slachtoffer van relationeel geweld. Vanaf haar negentiende werd ze mishandeld door haar vriend. Uiteindelijk beëindigde ze de relatie en gaf ze haar ex aan bij de politie. “Ik vroeg me af of er meer vrouwen waren die iets soortgelijks hadden meegemaakt. Toen ik ging googelen, bleek dat het internet er vol mee stond en drong de omvang van het probleem tot me door.”
Jonge Spaanse vrouwen als Alicia Ramos zijn het zat. Nooit eerder was de feministische beweging zo massaal en divers als nu. Zo trekken de protesten op 8 maart door heel Spanje honderdduizenden vrouwen, jong en oud. Hoogleraar genderstudies Gallego: “De eerste feministen staan nu samen met hun kleindochters op de barricaden.”
Toch strijden de feministen van weleer om andere dingen dan haar eigen generatie, denkt Alicia. “Mijn moeder was toen ze jong was ook feminist. Maar zij en haar generatiegenoten voerden vooral een juridische strijd. Het ging om zaken als het recht op abortus en het recht om te kunnen scheiden zonder toestemming van de man. Maar als ik in een kort rokje naar buiten ga, zegt ze dat ik dat beter niet kan doen. Terwijl dat juist voor mij is waar feminisme nu over moet gaan. Dat ik zelf kan bepalen hoe ik erbij loop zonder daar opmerkingen over te krijgen.”
Jonge Spaanse vrouwen
Dat Spaanse vrouwen zich nu massaal roeren, komt volgens Gallego grotendeels doordat gendergeweld steeds meer in de media komt. Exemplarisch is het voorbeeld van ‘La Manada’, vertaald als ‘de kudde’. Deze vijf mannen van tussen de zeventien en dertig uit de Zuid-Spaanse stad Sevilla verkrachtten een achttienjarige vrouw tijdens de San Fermín-feesten in Pamplona in de zomer van 2016. Ze vergezelden het meisje ’s nachts naar haar auto, maar stopten onderweg bij een portaal van een appartementengebouw. Daar dwongen ze haar tot seksuele handelingen met alle vijf en namen dit op met hun telefoon.
In eerste instantie werd het vijftal vrijgesproken van verkrachting en in plaats daarvan beschuldigd van seksueel misbruik. Ze kregen een gevangenisstraf van negen jaar, lager dan de aanklager had geëist en bij verkrachting zou worden opgelegd. Op de telefoonbeelden zou namelijk te zien zijn dat het slachtoffer zich ‘passief’ opstelde. Verkrachting kon volgens het Spaanse strafrecht alleen worden vastgesteld als er bewijs was van geweld of intimidatie.
De zaak zorgde voor verontwaardiging in het hele land. Onder het motto ‘Zuster, ik geloof je wél’ gingen vrouwen massaal de straat op om te eisen dat de juridische definitie van verkrachting zou worden geherdefinieerd. Hiermee kreeg de feministische bewegingen er heel veel jonge leden bij. “Jonge meisjes konden zich met het slachtoffer identificeren. Zij gaan immers ook naar festivals en lopen ’s nachts alleen over straat als ze terugkomen van het uitgaan,” licht Gallego toe. De zaak leidde uiteindelijk tot een wetswijziging. Seks zonder expliciete goedkeurig wordt nu als verkrachting gezien.
Minister van gelijkheid
Toch is het nog lang geen tijd om achterover te leunen. De roep van vrouwen klinkt alleen maar luider, ook in de media. Zo publiceerde de Spaanse krant El País in 2018 een lijst van 43 voorbeelden van (subtiel) machogedrag. Zoals: ‘het uiterlijk van vrouwelijke politici becommentariëren en niet dat van hun mannelijke collega’s’ en, speciaal voor obers, ‘de rekening altijd aan de man geven’.
Vanuit conservatieve kring wordt het feminisme anno 2020 geregeld bestempeld als radicaal. Als ik eerlijk ben, heb ik me ook weleens verbaasd over de felheid van sommige van mijn Madrileense vriendinnen als het over gendergelijkheid gaat. Zo reageerde een vriendin heel verontwaardigd toen ik vertelde dat mijn vader even een week zonder mijn moeder op vakantie was. Ik kreeg nauwelijks de kans om uit te leggen dat ze zelf ook geregeld een week weggaat met haar vriendinnen. Dus die man zet lekker de bloemetjes buiten terwijl zijn vrouw thuis het huishouden doet, zag ik haar denken.
Collectieve verandering van het bewustzijn
Volgens Juana Gallego Ayala valt het wel mee met die radicaliteit: “De zaken die Spaanse vrouwen eisen, zijn in Noord-Europa heel gewoon. Het zijn vooral de Spaanse mannen die er nog aan moeten wennen. Generatie op generatie is bewust of onbewust toch het idee doorgegeven dat mannen alleen rechten en geen plichten hebben. We hebben een collectieve verandering van bewustzijn nodig.”
En daar wordt hard aan gewerkt. Zo heeft Spanje voor het eerst een kabinet met meer vrouwelijke (elf) dan mannelijke ministers (zes). Ook is er is een speciale minister van Gelijkheid aangesteld die de gelijkheid tussen de seksen in het land moet waarborgen, bijvoorbeeld door alternatief feministisch lesmateriaal te laten ontwikkelen. Op verschillende scholen in het land wordt al geëxperimenteerd met dit soort lessen. Hierin wordt bijvoorbeeld het ideaal van de romantische liefde ter discussie gesteld en kritisch gekeken naar vaak vrouwonvriendelijke teksten in rapliedjes.
Ander bewustzijn
Ondertussen draait de moeder van Alicia Ramos nog steeds op voor de meeste taken in het huishouden. Het verbaast me dat ze aarzelt als ik vraag of ze haar vader hier weleens op aanspreekt. “Niet vaak,” bekent ze. “Het voelt alsof ik dan inbreek in het huwelijk van mijn ouders. Als hun dochter hoor ik me daarbuiten te houden.” Politieke discussies met haar ouders over gendergelijkheid schuwt ze opvallend genoeg dan weer niet. Zo weet haar vader dat ze feminist is en kijken ze geregeld samen naar debatten over gendergelijkheid op televisie. En het lijkt erop dat Alicia’s vader hier niet helemaal ongevoelig voor is. “Sinds hij anderhalf jaar geleden met pensioen is gegaan, maakt hij voor het eerst weleens het huis schoon. Gewoon uit zichzelf,” zegt ze.
Hoewel er nog veel te winnen valt, is Alicia hoopvol over de toekomst. Al is het maar omdat ze aan haar nichtje van zeven merkt dat de jongere generaties wel degelijk opgroeien met een ander soort bewustzijn. “Mijn nichtje is het liefst de hele tijd aan het voetballen en niemand die er een opmerking over maakt,” zegt ze lachend. Een groot verschil met Alicia’s eigen jeugd. “Toen werd nog geïnsinueerd dat voetbal alleen voor jongens was. Tijdens gym werd de harde bal altijd direct richting de jongens gegooid. Wij meisjes kregen een zachte bal om andere spelletjes mee te doen.”
Tekst Hagar Jobse Fotografie Sinitta Leunen/Unsplash.com
- Dit verhaal komt uit Flow 9-2020.
- We gaven al eerder drie boekentips over feminisme.