Wat het lezen van een dagboek van een schrijver je kan brengen

Schrijvers zijn ook maar mensen. Door hun dagboeken te lezen, kun je een uniek kijkje krijgen in hun dagelijks leven, in hun struggles, inzichten en ideeën. Journalist Mariska Jansen leest ze graag.

Een van mijn favoriete dagboeken is dat van Virginia Woolf (1882-1941). Zeventwintig jaar lang houdt de Engelse schrijver er eentje bij. Ze gebruikt het om tot zichzelf te komen en om haar gedachten te vormen over de mensen en de wereld om haar heen. Ook gebruikt ze het dagboek voor haar literaire werk: ze verzint verhaallijnen voor haar romans en denkt na over haar boekbesprekingen.

Als haar roman De jaren niet zo’n positieve recensie krijgt, schrijft ze op 2 april 1937: ‘Al het licht werd gedoofd; mijn stengel geknakt; levenloos, een tegenvaller – ze hebben me dus toch door en dat rijstpuddingboek is precies wat ik er zelf ook van vond – een fiasco.’ De donkere wolken boven haar hoofd verdwijnen pas weer als er die avond in een ander blad een enthousiaste bespreking staat van de roman.

Een uitlaapklep

Een dagboek bijhouden lijkt voor Virginia een vorm van zelftherapie. Ze gebruikt het als uitlaatklep voor
de somberheid die zich vaak van haar meester maakt. ‘Maar waarom voel ik dat: nu ik het uitspreek voel ik het al niet meer,’ schrijft ze op 25 oktober, de eerste winterse dag van 1920.

En even later: ‘zwaarmoedigheid neemt af als ik schrijf.’ Haar man Leonard, die de dagboeken later na haar zelfverkozen dood uitgeeft, waarschuwt de lezer dat de notities slechts momentopnamen zijn. ‘Wil dit boek geen ernstig vertekend beeld van haar leven en karakter geven, dan is het zaak dat steeds goed voor ogen te houden.’

Een oude gewoonte

Schrijversdagboeken zijn erg geliefd. “Dat komt door het intieme karakter ervan. Ze zijn vaak ongekunsteld,” zo verklaart Michel van de Waart van uitgeverij De Arbeiderspers. “Een dagboek stimuleert schrijvers te noteren wat ze voor de geest komt. Je leert zo de mens kennen van wie je al die mooie romans hebt gelezen, zijn angsten, worstelingen en verlangens.”

De Arbeiderspers geeft in de reeks Privé-domein al ruim vijftig jaar dagboeken uit. “Soms krijgen schrijvers de opdracht om er een bij te houden,” vertelt Van de Waart. “Maar meestal horen de notities bij de literaire nalatenschap van een schrijver.”

Innerlijke worstelingen

Een van die nagelaten dagboeken is van Sofia Tolstaja (1844-1919), de vrouw van de Russische romancier Lev Tolstoj. Ze wist dat haar aantekeningen vanwege haar man na haar dood gepubliceerd zouden worden. Dat weerhield haar er niet van eerlijk te zijn, en die openheid maken haar notities nu nog zo mooi. Ze woonde op een landgoed, Jasnaja Poljana (heldere open plek), tweehonderd kilometer ten zuiden van Moskou.

Ook Sofia gebruikt haar dagboek als uitlaatklep voor innerlijke worstelingen. Op 8 oktober 1862 schrijft ze: ‘Weer een dagboek – ik heb er een beetje het land over in dat oude gewoonten terugkomen, die ik toch allemaal had afgezworen toen ik trouwde. Ik placht het te schrijven als ik problemen had, dat is kennelijk nu weer het geval.’

Geloof in het leven

Sofia schrijft voornamelijk over de ups en downs in de relatie met haar echtgenoot. Lev is een zestien jaar oudere graaf, met veel meer levenservaring en ervaring in de liefde. Zo heeft hij een kind bij een andere vrouw op wie hij verliefd was. Dat maakt haar erg onzeker. ‘Hij is zo knap, zo actief en competent,− en dan dat afschuwelijke lange verleden van hem. Terwijl mijn verleden zo kort en onbetekenend is.’

Leven met Lev blijkt niet eenvoudig. Hij is erg op zichzelf en lijkt soms meer begaan met de arme negentiendeeeuwse Russische bevolking dan met zijn eigen gezin. Sofia, die zelf ook opvallend mooi formuleert en een novelle en verhalen schreef, stelt zich helemaal ten dienste van haar man. Ze kopieert zijn manuscripten en bestuurt het landgoed.

Op oudejaarsdag 1899 schrijft ze: ‘Ja, het hele leven is moeilijk… Waar vind je geluk? Waar rust? En waar vreugde? In de kinderwereld, waarin ik zojuist een kijkje heb genomen: ik ben naar de kleinkinderen in Grinjovka geweest, heb er de kerstboom versierd en ben doorgedrongen in die dierbare, ernstige wereld van de kinderen, die je zonder dat ze het weten laten geloven in het leven, in het belangrijke en betekenisvolle ervan. De enige andere plek waar je dit geluk ook kunt vinden is de natuur, het winterse landschap.’

Geen vogels meer

Bekend is ook Het boek der rusteloosheid van de Portugese schrijver Fernando Pessoa. “Deze schrijver
publiceerde tijdens zijn leven al wel een paar werken. Maar het grootste deel van zijn werk werd na zijn dood aangetroffen in een grote kist bij hem op zijn zolderkamer. Het zat vol met duizenden volgekrabbelde velletjes, daar kon een heel oeuvre uit worden samengesteld.

Het werk heeft een dagboekachtig karakter. Het boek der rusteloosheid is gesitueerd in Lissabon, waar Pessoa woonde. Het is een mooi poëtisch boek en overstijgt het genre van het dagboek,” vertelt Van de Waart. Dagboeken zijn overigens niet voorbehouden aan volwassenen. Integendeel, de vorm leent zich bij uitstek voor jeugdig schrijverschap. Aangrijpend zijn de boeken van kinderen die schrijven over de oorlog die ze meemaken, over hun kinderwereld die ruw wordt verstoord.

Dagboek van een kind

Zlata Filipovic is elf jaar als in 1992 de oorlog in haar stad Sarajevo in voormalig Joegoslavië uitbreekt. Ze schrijft over het dagelijks leven in de belegerde stad waar zij en haar familie nog wonen; vrienden en kennissen zijn weggevlucht. Ze schrijft over de ‘gevaarlijke’ kamer met de piano, die verboden terrein is omdat er aan die kant geschoten wordt, over voedsel dat steeds schaarser wordt, over de gehavende stad.

‘Er zijn geen bomen die in bloei kunnen staan en geen vogels, want de oorlog heeft ze allemaal verwoest. Er is geen geluid van vogels die tjilpen omdat het lente is. Er zijn niet eens duiven – het symbool van Sarajevo,’ schrijft ze in maart 1993.

De oorlog en beschietingen vanuit de heuvels beginnen zo normaal te worden dat ze vergeet om erover te schrijven. Haar leventje gaat verder, tot uitgevers het dagboek van Zlata ontdekken en de familie naar Parijs brengen. ‘De rol van het duister is uitgespeeld. De duisternis ligt achter ons, nu baden we in het licht dat wordt ontstoken door goede mensen.’

Uitzicht op de kastanje

Zlata staat in de schaduw van die andere oorlogsdagboekschrijver: Anne Frank (1929-1945). Anne zat tijdens de oorlog ondergedoken in een achterhuis van een grachtenpand in Amsterdam. Daar hield ze een dagboek bij over haar verborgen leven. Haar enige uitzicht op de buitenwereld was een boom, waar ze ondanks haar situatie erg van genoot. ‘Onze kastanje staat van onder tot boven in volle bloei, hij is zwaarbeladen met bladeren en veel mooier dan verleden jaar.’

Het indrukwekkende aan Annes dagboek is de levenslust die ervanaf spat. Haar verslag is de getuigenis van een jong meisje dat in sneltreinvaart volwassen wordt. Een jonge intelligente vrouw die haar individualiteit ontdekt en een goede observator is van de andere onderduikers die zich in het achterhuis schuilhouden.

Op 3 mei 1944, ze is dan veertien, schrijft ze: ‘Ik heb veel meegekregen, een gelukkige natuur, veel vrolijkheid en sterkte. Elke dag voel ik hoe mijn innerlijk groeit, hoe de bevrijding nadert, hoe mooi de natuur is, hoe goed de mensen in mijn omgeving zijn, hoe interessant dit avontuur is! Waarom zou ik dan wanhopig zijn?’

Schandaal

Minder bekend, maar zeer geliefd is het dagboek van de Duitse schrijver Thomas Mann (1875-1955). “Hij
schrijft over zijn homoseksuele verlangens, die hij tijdens zijn leven voor de buitenwereld verborgen hield,” vertelt Van de Waart.

“Daarnaast zijn de boeken van de twee Franse broers De Goncourt populair: zij schreven over de negentiende-eeuwse Parijse beau monde en zorgden voor zo veel schandaal, dat de dagboeken jarenlang alleen gecensureerd konden worden uitgegeven. En ook die van hedendaagse schrijvers als A.F.Th. van der Heijden, Doeschka Meijsing en Gerbrand Bakker worden graag gelezen.”

Dagelijkse sleur

Dagboeken over gewone levens en de dagelijkse sleur op kantoor zijn ook boeiend om te lezen. Zo noteerde Franz Kafka (1883-1924), die als jurist werkte en in de avonduren schreef, belevenissen waar je vooral heel hard om moet lachen.

Op 3 oktober 1911 schrijft hij over een rapport dat hij aan het dicteren is aan een assistente: ‘Aan het eind, dat een climax moest zijn, bleef ik steken en ik kon niets anders dan de typiste,juffrouw K., aankijken, die volgens haar gewoonte bijzonder levendig werd, met haar stoel heen en weer schoof, hoestte, op de tafel trommelde en zo de hele kamer op mijn moeilijkheid opmerkzaam maakte. Het
gezochte woord krijgt nu ook de waarde dat het haar zal kalmeren en is, naarmate het belangrijker wordt, des te moeilijker te vinden.’

Mensen zoals wij

Bij het samenstellen van dagboeken – vaak wordt er door de uitgever een keuze gemaakt uit een grote hoeveelheid notities – wordt gekeken naar welke stukken echt interessant zijn voor het publiek. Is het historisch interessant, zegt het iets over de mens en zijn werk?

Volgens Zlata Filipovic die op volwassen leeftijd terugblikt en een bundel van verschillende (oorlogs)dagboeken samenstelde, delen haar notities ‘een gemeenschappelijke menselijkheid die cultuur, geloof en geografische plaats overstijgt.’ Daarom is het zo fijn om de woorden van anderen te lezen. Ook al leefden zij lang geleden in een ander land – ze zijn zoals jij. ‘Wat we met hen delen,
is onze menselijkheid,’ schrijft Filipovic. Dat kunnen ook de banale dingen zijn. Te weinig rust nemen bijvoorbeeld.

Op 19 februari 1911 schrijft Franz Kafka, voor wie schrijven eerder topsport dan ontspanning is: ‘Toen ik
vandaag uit bed wilde stappen, ben ik gewoon in elkaar gezakt. Dat heeft een zeer voor de hand liggende oorzaak, ik ben volkomen overwerkt.’ Misschien is dat nog wel het fijnste aan literaire dagboeken lezen. Behalve dat je geniet van mooi geschreven zelfreflecties, voel je dat de schrijvers mensen zijn zoals jij. Met strubbelingen in hun leven, die dus van alle tijden én universeel zijn.