Teleurstelling en pijn horen bij het leven: een pleidooi voor melancholie

In de liefde hebben we vaak hoge verwachtingen, maar teleurstellingen en pijn zijn onvermijdelijk. Het goede nieuws is dat er ook een lichte, hoopvolle kant aan deze melancholie zit die je leven completer kan maken.

Het korte leven van de Britse John Keats (1795-1821) was een en al tragiek en tegenslag. Toen hij acht was, stierf zijn vader na een val van een paard. Zes jaar later overleed zijn moeder aan tuberculose, na een lang ziekbed. Keats moest als veertienjarige van school af en aan het werk om aan de bedelstaf te ontkomen. En toen hij op zijn 23e Fanny Brawne ontmoette, de liefde van zijn leven, wist hij dat hun relatie nooit tot bloei zou kunnen komen, omdat hij zelf inmiddels ook tbc had.

In plaats van in een hoekje te kniezen, stortte Keats zich op de dichtkunst en schreef hij in een paar jaar tijd een compact, hartverscheurend mooi oeuvre bij elkaar. Zijn Ode on melancholy is een van de hoogtepunten daarvan, een gedicht dat tot op de dag van vandaag geciteerd wordt om de pijn van het leven en de liefde te kunnen begrijpen: A partner in your sorrow’s mysteries / For shade to shade will come too drowsily, / And drown the wakeful anguish of the soul.

Lijden was voor Keats een onvermijdelijk onderdeel van het bestaan en van de schoonheid ervan. Twee jaar voor zijn dood schreef hij aan zijn broer George: ‘Zie je niet hoe noodzakelijk een wereld van pijn en zorgen is om het verstand en de ziel te scholen; een plek waar het hart moet voelen en lijden op duizend verschillende manieren!’

Keats’ brieven zijn zo mogelijk nog mooier dan zijn gedichten. Ze laten diepzinnigheid, fijngevoeligheid en empathie zien, een opmerkelijk oog voor schoonheid en een diepe acceptatie van de tijdelijkheid van alles. Of het nu gaat om het verwelken van een roos of het beminnen en weer afscheid moeten nemen van een geliefde. ‘I have had a thousand kisses, for which with my whole soul I thank love,’ schrijft hij in een brief aan Fanny, ‘but if you should deny me the thousand and first – ’t would put me to the proof how great a misery I could live through.’

Het is de melancholie ten voeten uit, die dankbaarheid voor de liefde, maar tegelijkertijd de realisatie van de pijn waarmee de vreugde gepaard gaat. Duizend kussen, wat een geschenk… maar wat als nummer duizend en een niet komt?

Alles is tijdelijk

Melancholie is een huis dat onderdak biedt aan donkere emoties: verdriet, onbeantwoord verlangen, verlies, rouw en gemis. Maar er zit ook een hoopvolle, lichte kant aan. En dat heeft te maken met de realisatie dat alles tijdelijk is en dat we allemaal sterfelijk zijn, maar dat wat ophoudt te bestaan ook weer plaatsmaakt voor iets nieuws.

“Het besef van tijd, en dus van vergankelijkheid en sterfelijkheid, is een zware last op onze schouders,” zegt filosoof Joke J. Hermsen. “Die kan soms uitmonden in neerslachtigheid of, zoals het woord ‘melan-chole’ letterlijk betekent: zwartgalligheid. Daarom heeft de melancholie voldoende lichtpunten om zich heen nodig om gezond en dragelijk te blijven. Hoop, liefde, kunst en vriendschap kunnen zorgen voor die gouden gloed.”

In haar essay Melancholie van de onrust noemt Hermsen de liefde en de kunst krachten bij uitstek om onze melancholie in goede banen te leiden. “Veel kunst is melancholisch van aard en kan troost geven. Die troost heeft te maken met schoonheid, verbondenheid en ontroering, maar ook met de bereidheid om diepgaander op het leven te reflecteren.”

Wie zich teleurgesteld voelt in de liefde mag zich onderdompelen in melancholie en zich vervolgens gelukkig prijzen. Want wie dat gevoel accepteert, is in staat om de liefde naar een volgende fase te leiden en op een dieper niveau te ervaren. Geen hartstocht zonder pijn, geen verwachtingen zonder teleurstelling, geen verlangen zonder het besef dat met de vervulling daarvan ook het eind in zicht komt.

Geluk als wetenschap

Net als in melancholie schuilt in de liefde altijd een ambivalentie. Zodra we de liefde van ons leven hebben ontmoet, zweven we niet alleen op een roze wolk maar voelen we ook de angst om hem of haar te verliezen. En als we de liefde niet verliezen, liggen sleur en onbegrip op de loer. Of het niet uitkomen van hoge verwachtingen.

Ons brein is één grote verwachtingsmachine, en vooral in de liefde zijn die verwachtingen vaak te positief. Wie daar krampachtig aan vast blijft houden, loopt grote kans dat het geluk als zand door z’n vingers glipt.De grootste bedreiging van de liefde is misschien wel het vermijden van melancholie. In zijn boek Verslaafd aan geluk schrijft Eric Wilson over de hedendaagse drang om verdriet en tegenslag uit ons leven te bannen.

Ons geobsedeerd zijn door geluk, het verlangen om alleen maar ‘het beste’ uit het leven te halen, is volgens hem diep tragisch. We vlakken daarmee een aspect van ons leven uit dat ons juist diepgang en een rijkdom aan schakeringen kan geven. In het uit de weg gaan van verdriet kiezen we voor het maakbare leven; dat beantwoordt aan onze verwachtingen en voorziet in oppervlakkig geluk.

Wilson noemt het verdwijnen van de melancholie in één adem met de smeltende poolkappen en het verdwijnen van honderden dier- en plantsoorten. Het is een regelrechte bedreiging en verarming van ons bestaan. ‘Waarom zijn we bereid om een deel van ons hart af te laten schaven en bij het vuilnis te gooien?’ vraagt hij zich vertwijfeld af.

Geluk is een wetenschap geworden, constateert hij, een wereldwijd doel. ‘De zelfhulpindustrie drukt jaarlijks duizenden boeken die ons vertellen hoe we gelukkig kunnen worden en waarom we dat zouden willen. Maar melancholie is een essentieel onderdeel van een compleet bestaan.’

De ik-vergetelijkheid

Het leven is een mysterie; John Keats begreep dat als geen ander. En de enige manier om dat mysterie ten volle te ervaren is door bereid te zijn hartzeer en ellende te ondergaan. Wie samen een storm doorstaat – of dat nu een relatiecrisis is, een levensbedreigende ziekte of zorgen om een kind – komt daar vaak beter uit. Met een dieper gevoel van liefde én meer begrip voor elkaar.

Een relatie beweegt als het goed is mee op de golven van het leven. Dat betekent dat je de periodes accepteert dat het minder gaat. En dat je tegelijkertijd je ogen openhoudt voor wat er wél goed is. Het leven noch de liefde is comfortabel en veilig. Door dat te accepteren kunnen we voorbijgaan aan de buitenkant van de dingen, de instagrammable momenten.

Joke Hermsen noemt de liefde een revolutionaire kracht die ons in staat stelt voorbij ons uiterlijke ik te kijken, voorbij die maakbaarheid te grijpen en vanbinnen iets op gang te brengen. Dáár kan de liefde ons raken en ontroeren, en kunnen we iets ontdekken in onszelf. Ze noemt het de ‘ik-vergetelheid’: de mogelijkheid om voorbij ons eigen beperkte voorstellingsvermogen te gaan en de liefde te nemen zoals ze is, een mysterie.

“Liefde boort een innerlijke laag in jezelf aan die je niet kent en dat maakt het zo mooi. Het is bij uitstek een ervaring die op het niveau van die innerlijkheid werkt, en wat je moet laten gebeuren. Je mag haar best een handje helpen, maar het blijft een mysterie waarom je uitgerekend op die ene persoon verliefd wordt en met diegene je leven wilt delen.”

Realitycheck

In Verslaafd aan geluk schrijft Eric Wilson dat er vandaag de dag hele volksstammen alleen op zoek zijn naar de geïdealiseerde versie van een ervaring. Hij noemt de toeristen die de Grand Canyon bezoeken en teleurgesteld zijn omdat ze het plaatje in hun hoofd mooier vonden. ‘Ze voelen zich bedrogen omdat ze ter plekke niet de ervaring hadden die ze voor ogen hadden.’

In diezelfde valkuil vallen we vaak genoeg als het om de liefde gaat. De teleurstellingen over de tekortkomingen of irritante trekjes van je partner, de irritaties over dagelijkse beslommeringen: dat je daarover struikelt is niet zo vreemd. Maar als zulke molshopen bergen worden die je het uitzicht benemen op alles wat mooi is aan jullie relatie, wordt het tijd voor een realitycheck.

Wilson roept op om al die innerlijke plaatjes en veilige verwachtingen los te laten, omdat de fantastische, onvoorspelbare gekte van de wereld en het werkelijke leven vele malen mooier is.Ook Joke Hermsen maakt zich hard voor verwondering. “In het Tinder-tijdperk lijkt de liefde soms meer op een zakelijke transactie dan op de ontmoeting met een ander die je even uit het lood slaat en daarom allerlei nieuws over jezelf kan leren.

De liefde biedt ons de mogelijkheid onszelf en de ander ten diepste te leren kennen. Achter het spiegelbeeld van het ego houdt zich een veel rijker zelf schuil. Je moet je ego en al je verwachtingen los kunnen laten om dat innerlijke weer te kunnen bereiken.”

Het vergt moed en volharding om dat avontuur aan te gaan, want juist vandaag de dag lopen we vaak met een grote boog om teleurstellingen en pijn heen. Koste wat kost proberen we ze te voorkomen, uit te wissen of weg te consumeren. Daarmee lijken we te vergeten dat verdriet en tegenslag essentiële onderdelen zijn van een compleet, rijk geschakeerd leven.

Het dubbelzinnige gemoed

“Melancholie verbindt pijn met wijsheid en schoonheid,” zegt Joke Hermsen, “en is het resultaat van de acceptatie van tragiek in ieders leven. Als we die doorvoelen, kunnen we zonder boos of verongelijkt te zijn berusten in het feit dat niemand ons ooit volledig zal begrijpen, dat eenzaamheid onvermijdelijk is en dat elk leven en elke liefde zijn hoofdstukken kent met verdriet en zorgen.”

Lang voor Keats besprak de Griekse denker Plato al de kwaliteiten van de melancholie, waarbij hij onderscheid maakte tussen een ziekelijke vorm van melancholie – die meer refereert aan wat wij depressie zouden noemen – en een bevoorrechte: het leven zien en ervaren in al zijn rijkdom. Hermsen haalt de Franse schrijver Victor Hugo aan, die het le bonheur d’être triste noemde.

En de Italiaanse auteur Italo Calvino sprak over ‘verdriet met een glimlach’. “Melancholie is bij uitstek het dubbelzinnige gemoed. Dat is de reden, vermoed ik, waarom melancholie door de eeuwen heen in alle kunstvormen steeds opnieuw opduikt en de toonzetting is van elk verhaal, elk lied en elk gedicht over de liefde.”