Afrikaanse filosofen

Afrikaanse filosofen

Als je aan filosofen denkt, verval je al snel in het rijtje Socrates, Nietzsche, Sartre. Maar de inzichten van Afrikaanse filosofen winnen aan populariteit.

In de westerse filosofie kennen we de namen van Socrates en Plato als belangrijke denkers. De Afrikaanse filosofie is minder bekend, maar heeft ook zo’n grote filosoof, zegt de Nigeriaanse filosoof Sophie Oluwole in haar boek Socrates en Orunmila – Wat we van Afrikaanse filosofie kunnen leren. Orunmila leefde net als Socrates zo’n 2500 jaar geleden. Zijn ideeën zijn niet op schrift gesteld, maar eeuwenlang via een mondelinge traditie overgeleverd.

Daardoor is Orunmila door de westerse filosofie lang niet serieus genomen. Hij werd eerder als een (niet-bestaande) god beschouwd dan als een filosoof en zijn ideeën als mythen. Sinds een tijdje is Orunmila, en met hem de Afrikaanse filosofie, in ere hersteld, vooral dankzij de inspanningen en boeken van Sophie Oluwole. Wat kunnen wij volgens Oluwole leren van Orunmila en de Afrikaanse denktraditie?

En-en

Voor iemand die in de westerse cultuur is opgegroeid, is de Afrikaanse filosofie soms wat lastig te begrijpen. Het grootste verschil is volgens Sophie Oluwole dat de westerse manier van denken is gebaseerd op tegenstellingen: of-of. Dat komt doordat we er hier sinds Socrates van uitgaan dat de werkelijkheid twee kanten heeft: materie aan de ene kant en niet-materie aan de andere kant. Simpel gezegd: je hebt het tastbare en het niet-tastbare (bijvoorbeeld een idee, de geest of energie). En op die tweedeling is ons hele denken gebaseerd: iets is óf goed óf slecht, óf lichaam óf geest, óf waar óf onwaar. Dit noem je een exclusieve manier van denken.

In de westerse wereld gaan we er zodoende altijd vanuit dat er een tegenstelling is tussen bijvoorbeeld het individu en het algemene belang, of tussen de natuur en dat wat de mens heeft gemaakt. In het Afrikaanse denken is alles één, met twee kanten. Het is inclusief en complementair. Dat betekent dat het gaat om en-en. Een mens is één geheel, en lichaam en geest zijn twee kanten van dezelfde medaille. En een tafel is niet alleen materie, maar ook energie en ‘spirit’. Mannen en vrouwen zijn niet tegengesteld aan elkaar maar vullen elkaar aan. Hetzelfde geldt voor jong en oud.

En daarom zijn goed en kwaad volgens Oluwole ook een onscheidbaar paar. Rijkdom kan bijvoorbeeld zowel goed zijn als slecht, afhankelijk van wat je ermee doet. En iedereen maakt in zijn leven goede en slechte dingen mee omdat goed en kwaad altijd bij elkaar horen.

Voor elkaar zorgen

‘Afrikanen hebben iets wat ubuntu heet,’ citeert Oluwole de Zuid-Afrikaanse bisschop Desmond Tutu in haar boek. ‘Ubuntu gaat over de essentie van mens-zijn. Het is deel van de gift die Afrika aan de wereld gaat geven en betekent gastvrijheid, zorgen voor anderen, een extra stap willen doen voor een ander. Wij geloven dat een mens een mens is door anderen. Dat mijn menselijkheid deel is van die van jou. Als ik jou ontmenselijk, dan doe ik dat onvermijdelijk ook met mezelf. De eenzame en solitaire mens is een contradictio in terminis, en daarom zul je altijd proberen voor een gemeenschappelijk doel te werken, omdat jouw menselijkheid tot zijn recht komt in de gemeenschap, in erbij horen.’

Ubuntu is een basiskenmerk van het traditionele Afrikaanse denken. Het betekent letterlijk: een mens is een mens door andere mensen. Het uitgangspunt is dat je alleen maar functioneert als je deel uitmaakt van een groter verband. Succesvol ben je alleen als ook de gemeenschap waar je onderdeel van uitmaakt, succesvol is. Het functioneren en overleven van de groep is belangrijker dan het succes van het individu. Maar tegelijkertijd is een individu ook belangrijk want zijn talent, rol en waarde zijn essentieel voor het groepsbelang.

In de traditionele Afrikaanse samenlevingen is ubuntu het uitgangspunt voor alle sociale relaties en dat betekent bijvoorbeeld dat familieverbanden heel belangrijk zijn en ook de contacten met vrienden en andere naasten. Belangrijke waarden van ubuntu zijn zorgen voor elkaar, sympathie, gevoelig zijn voor wat de ander nodig heeft, vriendelijkheid, rekening houden met elkaar en respect voor iedereen. “Alles en iedereen, hoe onafhankelijk het ook lijkt te zijn, hangt samen met iets anders,” zegt Sophie Oluwole over ubuntu. “Ik ben omdat jij bent en we vormen een eenheid met anderen, de natuur en God. Iedereen die het bestaan van anderen ontkent, ontkent daarmee zijn eigen bestaan.”

Respect voor ouderen

“Wijsheid is altijd kennis en menselijke ervaring,” vertelt Oluwole. “Wijsheid is niet beperkt tot kennis. Als ik kennis heb, ergens iets over weet, zegt dat nog niets. Ik moet ook uitvinden of die kennis waar is. Je moet altijd de omstandigheden erbij betrekken en je ervaringen. Deze ervaringskennis is altijd relatief, voorlopig en nooit absoluut. We weten veel meer níet dan wel. Ondanks dat we dagelijks streven naar kennis, zal onze kennis over de dingen om ons heen altijd onvolledig en imperfect blijven. Naarmate we ouder worden, doen we steeds meer ervaringen op, leren we meer en worden we wijzer.”

Een hoge leeftijd associëren Afrikanen met wijsheid en ervaring. Daarom zijn oudere mensen belangrijk en wordt hun wijsheid en levenservaring gewaardeerd. De ouderen hebben immers alles al eens meegemaakt. Ze worden veel meer dan in het Westen gevraagd om advies en hun ervaring wordt gebruikt om keuzes te maken en besluiten te nemen, te bemiddelen in ruzies en om moeilijke relaties te herstellen. Met hun kennis en ervaring helpen zij de hele gemeenschap en ouderen blijven tot hun dood gerespecteerde en geliefde leden van de gemeenschap.

Bescheidenheid

“Wijsheid is de mogelijkheid om iets op een andere manier te zien,” zegt Oluwole. “Wijsheid is geen kwestie van leeftijd, kleur, opleiding of achtergrond. Je moet van elkaar leren, pas dan kun je je ontwikkelen. De westerse filosofie is altijd op zoek naar absolute zekerheden. Maar Orunmila zei: ‘Ik zeg niet dat ik het weet. Je wijsheid is nooit perfect of absoluut. Daarom kunnen en moeten we altijd blijven leren van elkaar.

En er zijn verschillende manieren van weten. Kennis haal je niet alleen uit een boek, alle zintuigen zijn belangrijk voor wijsheid, ook ruiken, voelen en luisteren. De Afrikaanse filosofie leert je dat we dingen vanuit verschillende perspectieven kunnen zien. En dat we mensen niet moeten beoordelen omdat ze vrouw zijn, of man, wit of zwart, jong of oud. Ik wil je leren kennen om wie je bent. Niemand is perfect, een man niet, een vrouw niet, een kind niet. Dat maakt je bescheiden. Het leven is steeds een beetje meer leren, terwijl je weet dat je nooit alles zult weten.’”

Tekst Sjoukje van de Kolk Fotografie

Promotional image

Van mental health tot goed nieuws

Flow nieuwsbrief

Wil je nog meer verhalen van Flow? Twee keer per week versturen we een mail met nieuwe artikelen.

SCHRIJF JE IN