Filosoof Wilhelm Schmid: "Jezelf vertellen dat je gelukkig moet zijn, zorgt vooral voor teleurstelling als je het níet bent"

In plaats van altijd maar gelukkig moeten zijn, kun je beter reflecteren op wat je meemaakt en zo bepalen wat goed voor jou is, vindt de Duitse filosoof Wilhelm Schmid.

Je bent bekend geworden met je boeken over de filosofie van de levenskunst. Waar komt die belangstelling voor levenskunst vandaan?

“Zoals dat vaak gaat, had het in eerste instantie met mijn eigen leven te maken. Ruim veertig jaar geleden maakte ik een heel moeilijke periode door. Op een gegeven moment was ik wanhopig, wist ik niet meer wie ik was, wat ik wilde, wat voor zin het allemaal had. Mijn grote vraag was: hoe moet ik leven? Hoe doe je dat in deze tijd? In de premoderne wereld wisten mensen wél hoe ze moesten leven. Niet zozeer persoonlijk, maar vanuit de traditie, conventies en religie.

Wij moderne mensen geloven niet in tradities, conventies en religies. Daarom moeten we zélf nadenken over de vraag hoe te leven. Toen ik het zo moeilijk had, ben ik op zoek gegaan naar antwoorden. Uiteindelijk vond ik ze bij de levenskunstfilosofen uit de oudheid.”

Wat leerde je van al die filosofen?

“Van Socrates leerde ik bijvoorbeeld om altijd vragen te blijven stellen en nooit definitieve antwoorden te geven – alleen maar op weg te zijn naar antwoorden. Aristoteles leerde me dat het heel belangrijk is om bevriend te zijn met jezelf, en dat dit de basis is voor goede relaties met andere mensen. En bij Epicurus las ik dat het belangrijk is om plezier te hebben in het leven, maar dat niet het hele leven bestaat uit plezier. Dat er ook moeilijke situaties zijn, en dat je daar beter mee kunt omgaan als je ze accepteert en er niet tegen vecht.

Maar het allerbelangrijkste wat je kunt leren uit de levenskunst is dat je altijd moet reflecteren op het leven. Iedereen kan leven, maar niet iedereen leeft het leven dat het beste voor hem is. Daar moet je dus over nadenken.”

Omdat dat vanzelfsprekende kader ontbreekt?

“Een kader geeft een duidelijke betekenis aan het leven: ’s zondags ga je naar de kerk, elke vrijdag eet je vis. Je weet wat je wel en niet kunt en mag. Maar wij moderne mensen geven zelf betekenis aan ons leven. Dat lukt alleen als je steeds opnieuw reflecteert en vragen stelt, zodat je je ervan bewust wordt wat voor jou belangrijk is. En zodat je je realiseert wat je écht wilt bereiken.

Ook in deze tijd zijn er natuurlijk conventies, bijvoorbeeld dat je geslaagd of gelukkig moet zijn. Levenskunst betekent: daar vraagtekens bij zetten. Is het verstandig om jezelf te vertellen dat je gelukkig moet zijn? Als je dat doet, en je bent daarna even wat minder gelukkig, dan lijd je. Maar als ik mezelf vertel dat het niet belangrijk is om gelukkig te zijn, en ik ben dan een beetje gelukkig, is dat juist geweldig.”

Toch denken we ook nu veel na over het leven: we piekeren tegenwoordig wat af.

“Reflecteren is niet hetzelfde als piekeren of alsmaar proberen problemen op te lossen. Het betekent nadenken over wat voor jou belangrijk is. Maar wel met een zekere afstand, zodat je niet blijft focussen op de problemen die er nu spelen. Wat daarbij enorm helpt, is even uit je dagelijkse situatie stappen. Bijvoorbeeld door die boeken uit de oudheid te lezen. Daarmee creëer je een afstand tot het heden, en die afstand geeft je meer mogelijkheden om te reflecteren.

Hetzelfde effect krijg je als je reist en in een andere stad rondloopt. Alles wat afstand geeft tot de situatie waarin je nu zit, is goed voor reflectie. Als je altijd alleen maar in het hier en nu bent, kom je nooit in een situatie waarin je kunt reflecteren.”