Journalist Otje van der Lelij vond zichzelf de afgelopen tijd een beetje opnieuw uit. Ze bleek optimistischer en veerkrachtiger dan ze dacht. Alleen zijn blijkt meer positieve effecten te hebben.
In deze tijd waarin het leven anders voelt en er flink wordt gesnoeid in het dagelijkse rengedrag, zijn we vaker dan voorheen teruggeworpen op onszelf. Dat merkte ik ook bij mezelf. De begintijd in quarantaine vond ik eigenlijk best lekker. Maar na de eerste weken begon mijn thuis, mijn veilige toevluchtsoord, ook wel een beetje te voelen als een gevangenis. Een luxe gevangenis, dat wel, maar met beperkingen. Ik kon de stad niet in, ik kon mijn vrienden en familie niet zien.
Wake-upcall
Dat ik niet de enige ben voor wie leven in afzondering niet altijd makkelijk is, toont een beroemd onderzoek aan van de universiteit van West Virginia. Het blijkt dat veel mensen zichzelf nog liever een schok toedienen dan rustig op een stoel blijven zitten. Kennelijk is alleen zijn met je gedachtes voor sommigen zo vervelend of eng dat ze zichzelf liever pijnigen dan dat ze niets doen.
Om een quarantaine goed door te komen, moet je het goed met jezelf kunnen vinden. De vriendelijke introverten – mensen die goed alleen kunnen zijn, maar wel aardig zijn voor hun huisgenoten – gaat dat het beste af, blijkt uit een studie van de universiteit van Brits-Columbia. De wetenschappers deden onderzoek naar karaktertrekken die het best van pas komen in extreme isolatie die astronauten doormaken als ze langere tijd in een ruimtestation wonen. Naast introversie en vriendelijkheid zijn ook geduld en emotionele stabiliteit nuttige kwaliteiten. Als je die eigenschappen in beperktere mate bezit, kun je jezelf flink tegenkomen.
De quarantainetijd leverde me behalve een beklemmend gevoel ook ontdekkingen over mezelf op. Zo kwam ik er al snel achter dat ik eigenlijk heel optimistisch ben. Ergens heb ik het onwrikbare geloof dat het wel in orde komt. Of sterker nog: dat de coronatijd ons uiteindelijk ook goede dingen gaat brengen. En hierin sta ik niet alleen, zo had ik al snel in de gaten.
Sommige deskundigen zien het als een gezonde correctie op onze megalomane levensstijl. Anderen vinden het vooral een wake-upcall: moeten we niet anders omgaan met de dieren? Is het echt nodig om eindeloos de wereld over te vliegen ten koste van de aarde? En is dit niet het moment om serieus na te denken over een ander soort economie; die niet alleen draait om kapitaal en efficiëntie, maar ook om duurzaamheid, menselijkheid en solidariteit? De lucht was schoner en leek blauwer dan ooit tevoren. Deze coronacrisis, in al zijn kwaadaardigheid, geeft me ook hoop.
Afzondering: samen zijn met jezelf
Dat er juist nu optimisme in mensen wordt aangeboord, begrijpt de Britse psycholoog Elaine Fox heel goed. Zelfs in de meest sombere en geïsoleerde tijden kunnen optimistische mensen nog hoop vinden en positief zijn over de toekomst. Dat zien we niet alleen nu, maar weten we volgens Fox ook uit andere tijden. “Na de aanslagen op 11 september 2001 leek het egocentrische, lompe en ongeduldige stereotype van de cynische New Yorker af te brokkelen, en kwam er een zachtaardiger New Yorker met meer gemeenschapszin tevoorschijn. Een jaar na de aanslagen bleek uit een enquête dat 82 procent van de respondenten het gevoel had dat de stad ten goede was veranderd.
Ook al was er nog steeds angst en onzekerheid, veel mensen vonden dat New Yorkers aardiger waren geworden. Iedereen probeerde er het beste van te maken. “Mensen praten nu met elkaar op de hoek van de straat,” zei een schoolvriendin uit mijn kindertijd erover. “Voor het eerst sinds ik in New York woon, sta ik regelmatig met volslagen vreemden te kletsen.” Volgens Fox is optimisme een cruciaal overlevingsmechanisme, dat extra opvalt als het leven tegenzit. Het is dus niet gek dat mijn optimistische inborst me juist in quarantaine zo begon op te vallen. Ik ben een stuk zonniger en veerkrachtiger dan ik dacht. Maar misschien heb ik makkelijk praten. Ik ben gezond, heb een gezin en een fijne tuin.
Als je alleen thuis zit, en je vrienden, collega’s en familieleden alleen ziet via een beeldscherm, kun je je knap somber en eenzaam voelen. Toch hoeft alleen-zijn niet per se te leiden tot eenzaamheid, denkt de Noorse filosoof Lars Svendsen, schrijver van het boek A philosophy of loneliness. Het kan ook uitmonden in solitude, zoals de Engelsen zeggen. Svendsen: “Solitude is positieve afzondering waarbij we het dus prettig vinden om op onszelf te zijn.
In deze alleen-tijd kun je een andere kant van jezelf de ruimte geven, die je in gezelschap van anderen onderdrukt. In het gedicht Danse Russe van de dichter William Carlos Williams danst een man grotesk en naakt voor de spiegel, terwijl zijn baby en zijn vrouw slapen. Hij toont een kant van zichzelf die er alleen is als hij in z’n eentje is. Ook Superman heeft een plek waar hij volledig zichzelf kan zijn, the fortress of solitude.”
Momenten van afzondering zijn volgens Svendsen belangrijk. Als we alleen zijn, zijn we bevrijd van de blik van de ander, waardoor we volledig kunnen opgaan in onze hobby’s en pleziertjes. Svendsen kan bijvoorbeeld alleen schrijven als hij in z’n eentje is. “Als er iemand over mijn schouder meekijkt, lukt het niet. Dan word ik me te bewust van mezelf en kan ik niet aanwezig zijn bij wat ik schrijf.” Eenzaam voelt hij zich niet achter de schrijftafel, net als de meeste kunstenaars als ze aan het creëren zijn. Ze zijn samen met zichzelf, in plaats van alleen met zichzelf. Ook een hobby is in deze tijd dus een prima compagnon, iets waarmee je verbinding kunt maken.
Kleine creativiteit
In solitude komen ook de creatiefste ideeën en inzichten tot stand. Een aanzienlijk deel van de wereldliteratuur is geschreven in afzondering. Markies de Sade schreef in de Bastille elf romans, zestien novelles en twintig toneelstukken. Shakespeare schreef King Lear toen hij in quarantaine zat vanwege de pest. Alle tijd hadden ze, niets leidde hen af en hun verbeelding vloog uit.
Ook nu kwamen er al veel creatieve initiatieven voorbij. Artiesten gaven optredens vanuit hun woonkamer. De cast van de musical Hamilton zong in de online latenightshow Some good news via Zoom het openingsnummer Alexander Hamilton voor een jonge fan die de musical nu niet live kon bijwonen – zo prachtig!
Op Instagram wemelde het ook van de creatieve initiatieven. Op het account @tussenkunstenquarantaine worden mensen uitgedaagd een eigen kunstwerk na te maken met drie attributen die ze thuis hebben liggen, en de resultaten zijn even hilarisch als kunstzinnig.
Ook hoogleraar psychologie en creativiteitsonderzoeker James C. Kaufman van de universiteit van Connecticut, valt het op dat er nu veel meer alledaagse creativiteit is. In een column in het tijdschrift Psychology Today schrijft hij: ‘Het verbaast me hoeveel studenten aan het koken, schrijven en tekenen zijn. Door de coronacrisis hebben ze meer tijd voor andere dingen, en velen kiezen voor creativiteit. Ze creëren misschien niet de Mona Lisa’s van deze tijd, maar dat maakt het niet minder waardevol.’ Kleine creativiteit kan volgens Kaufman veel aan je leven toevoegen. Het verbetert je stemming en verlaagt stress – iets wat goed van pas komt in onzekere tijden. Het kan ook het begin zijn van iets groters, van creativiteit met een grote C. Kaufman: ‘Creativiteit werkt als een dimlicht, dat kan uitgroeien van een klein beetje creatief naar een creativiteit die de hele ruimte verlicht.’
Het creëren van nieuwe dingen kan je ook beschermen tegen het gevoel opgesloten te zitten, bewijst de Turkse schrijver en journalist Ahmet Altan in zijn prachtige boek Ik zal de wereld nooit meer zien. Altan zit een lange gevangenisstraf uit omdat hij volgens de Turkse regering zou hebben meegewerkt aan de mislukte couppoging in 2016. De cel waar hij verblijft, is zes stappen lang en vier stappen breed. Af en toe mag hij luchten op een kleine binnenplaats.
Toch weet Altan iets te maken van deze extreme en uitzichtloze isolatie. Hij vindt verlossing in zijn pen. ‘Als ik eenmaal ben begonnen met schrijven, heb ik al snel niets meer in de gaten. Ik trek me in m’n eentje terug in een onzichtbare kamer, ik verbreek de verbinding met mijn omgeving. Ik vergeet alles buiten het onderwerp waarover ik schrijf. Vergeten is de grootste vrijheid die je kunt hebben. De gevangenis, de cel, de muren, deuren, sloten, problemen, mensen, alles en iedereen die mijn leven begrenst en zegt ‘je kunt niet weg’ lost op.’
Tot op de dag van vandaag is Altan nog nooit in de gevangenis wakker geworden, niet één keer. ‘Ze mogen dan wel de macht hebben me gevangen te zetten, maar niemand kan me gevangen houden,’ schrijft hij. ‘Ik ben een schrijver. Als je me opsluit, zal ik de wereld over reizen op de vleugels van mijn onbegrensde geest.’ Altans verhaal is niet alleen relativerend (isolatie kan nog veel erger), maar ook inspirerend. Zelfs in de kleinste kamer kun je nog van alles doen, bedenken en schrijven. Je kunt er zelfs op reis gaan in je fantasie.
Eindelijk dat boek
En tóch heb ik zelf nog steeds geen kinderboek of novelle geschreven, terwijl het me niet aan ideeën ontbreekt. Wel heb ik een heel seizoen van The blacklist gezien: een serie die ik niet eens echt goed vind, maar lekker weg kijkt. Waarom doe ik zo weinig nuttigs met al die extra tijd? En hoe kan ik – ook straks – mijn vrije uren beter besteden? “Wat kan helpen, is je extra tijd gaan zien als toegewijde tijd. Oftewel: als bijzondere tijd die je kunt besteden aan dingen die altijd een ondergeschoven kindje zijn, zoals koken, schilderen, lezen of schrijven,” adviseert mindfulnesstrainer en psycholoog Rob Brandsma.
Als je die overslaat, vullen de dagen zich toch wel weer. En voor je het weet, voelt de quarantaine meer als een Netflix-vakantie dan als een creatieve periode waarin je jezelf kunt ontwikkelen. Brandsma: “Toegewijde tijd creëer je door structuur en regelmaat in je dag aan te brengen. In retraites – ook een vorm van isolatie – is de vaste dagindeling de ruggengraat die nodig is om te leren mediteren. Je eet en slaapt op vaste tijden, en bepaalde momenten van de dag besteed je aan meditatie.
Dit kun je thuis ook doen. Zet een vast moment in je agenda dat je alleen besteedt aan je hobby of creatieve project. Spreek met jezelf af dat je in deze tijd niks anders doet. Ga niet het nieuws lezen of met vrienden bellen, want dan word je weer getrokken naar dat oppervlakkige niveau.”
In deze periode vol veranderingen hebben veel mensen gedwongen moeten oefenen met isolatie en alleen-zijn. Ik zal deze momenten misschien nog gaan missen. Toch hóeft er eigenlijk geen aanleiding te zijn om je af en toe terug te trekken uit de ratrace. Je kunt altijd in afzondering gaan, ook al is het maar een uurtje. Ik hoop dat we dat in ieder geval overhouden aan deze rare tijd: meer zelfkennis en tijd voor dingen die er werkelijk toe doen.
- Dit verhaal over alleen zijn vind je terug in Flow 6.
Tekst Otje van der Lelij Fotografie Irina/Unsplash.com
