Als keuzes maken je verlamt: tips van een psycholoog

keuzes maken

We hebben meer keuzevrijheid dan ooit tevoren, maar in de praktijk voelen we ons daar niet per se vrijer door. Journalist Maartje Laterveer onderzoekt hoe dat kan en hoe je er wat losser mee kunt omgaan.

Zo’n drie jaar geleden nam ik een besluit. Ik zou naast mijn journalistieke werk een coachpraktijk opzetten. Ik was net de veertig gepasseerd en als ik me nog wilde omscholen, was dit het moment. Zo gezegd, zo gedaan zou je zeggen. Maar niet in een tijd als deze. In moderne tijden open je je laptop om een coachopleiding te zoeken, en kom je terecht in een oerwoud aan mogelijkheden.

Ik kan life coach worden of loopbaancoach of NLP-coach of leiderschapscoach of sekscoach. Ik kan een praktijkopleiding volgen of een hele studie psychologie, en wil ik niet liever counselor worden? Wil ik teams coachen of individuen, wil ik me richten op vrouwen, op hoogsensitieve vrouwen, op hoogsensitieve vrouwen met hoogbegaafdheid? Alles kan. Het enige wat onmogelijk bleek, voor mij althans, was een keuze maken.

Wat te doen?

Het goede nieuws is dat ik niet de enige ben, het blijkt een trend. In de film The worst person in the world, de instant klassieker van Joachim Trier die afgelopen maart in Nederland uitkwam, is de besluiteloosheid van dertiger Julie een thema op zich. Ze ruilt de ene carrière in voor de andere, en dan weer voor een andere die misschien toch beter bij haar past. Ze weet niet of ze bij haar vriend wil blijven of liever die fling achterna, of ze kinderen wil of niet of later, of ze feministisch is of toch ook wel begrip heeft voor reactionaire standpunten.

Het lijken luxeproblemen, gegrepen uit het leven van millennials die zich in hun handjes mogen knijpen dat ze überhaupt zulke keuzes hebben. Maar een luxeprobleem bestaat wanneer je kunt kiezen uit verschillende goede mogelijkheden – en dat is hier nu juist het probleem. En al ben ik net geen millennial, ik kan bevestigen dat het ook daadwerkelijk problematisch voelt: de twijfel, de rusteloosheid, de stress die in je spieren kruipt en je nachtenlang wakker houdt, tollend rond de vraag: wat nu te doen? De wanhoop ook als je gedachten van de ene optie naar de andere blijven schieten en je van allemaal even enthousiast blijkt te kunnen worden. Wie ben je nog als je passie rekbaar is als een 15-denier-panty?

Een mens, zou de Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz zeggen. Een mens die leeft in een doorgeslagen kapitalistische samenleving die ook wel het moderne Westen wordt genoemd. Daar heerst in toenemende mate wat Schwartz de ‘paradox van keuzes’ noemt. We hebben zo veel keuzevrijheid gekregen dat we er verlamd door raken in plaats van bevrijd.

Zijn veelbekeken TED Talk dateert al uit 2006, zijn bestseller De paradox van keuzes uit 2004. Maar zijn ideeën zijn nog altijd relevant, want de ‘explosie van keuzes’ waarover hij rept, is alleen maar groter geworden. En dat is niet zonder gevolgen voor ons mentale welzijn. Gelukkig valt er een hoop te leren, over de juiste keuzes maken, over intrinsieke motivatie en over het omarmen van onzekerheid.

Met of zonder stretch

Vroeger was keuzes maken een stuk makkelijker. Toen werden je levenskeuzes bepaald door de plek waar je werd geboren, de kerk waartoe je behoorde, de zuil waarin je opgroeide en het ontwikkelingsniveau van je ouders. Was je vader bakker of arts, dan werd jij ook bakker of arts. Tenzij je vrouw was, dan werd je huisvrouw of, als je pech had, een oude vrijster.

Hoe anders is dat nu. Onze identiteit, stelt Schwartz, is een kwestie van keuze geworden. Dankzij de democratisering van het onderwijs kunnen we studeren wanneer en wat we willen. Dankzij internet (en de pandemie) kunnen we werken hoe en waar we willen. Dankzij de seksuele revolutie zijn we af van dwingende normen en waarden en kunnen we trouwen wanneer en met wie we willen, of we kunnen besluiten het niet te doen, of een paar keer.

We kunnen het krijgen van kinderen uitstellen dankzij de pil, en dankzij ivf kunnen we de natuur een handje helpen als het niet vanzelf gaat. We kunnen gezonder oud worden door onze vernuftige gezondheidszorg. We kunnen zelfs het ouder worden vertragen dankzij botox, en we kunnen kiezen uit een onnavolgbaar aanbod aan kledingstijlen en make-up.

Louter een kwestie van keuze is onze identiteit natuurlijk niet. We komen nog steeds ter wereld met bagage die tot op zekere hoogte ons lot bepaalt – als je ouders veel geld hebben, heb je meer kans op een huis en goede opleiding dan wanneer je in armoede opgroeit. En kom je gezond ter wereld, dan heb je een andere startpositie dan iemand die een arm of been mist.

Er zijn ook veel feministen, onder wie ikzelf, die menen dat we in een samenleving leven waarin je kansen sterk samenhangen met je sekse. En dan heb ik het nog niet eens over mensen die zich man noch vrouw voelen, of zich niet herkennen in de heteronorm. Ondanks alle focus op diversiteit en inclusie vormen zij nog altijd ‘de ander’, en moeten ze vaak strijden voor het recht om überhaupt te mogen bestaan zoals zij willen.

Juist daarom is het an sich niet een verkeerde ontwikkeling dat we meer keuzevrijheid hebben gekregen. Ik ben blij dat ik op mijn negentiende kon studeren. Dat ik later kon trouwen met de man van mijn keuze, en ook dat we er samen voor konden kiezen te scheiden toen de liefde over was.

Toegegeven, ik ben ook blij dat ik bij de aanschaf van een nieuwe spijkerbroek kan kiezen voor een model dat mijn benen optisch langer maakt. Maar ik herken wel wat Schwartz in zijn TED Talk vertelt over die ene keer dat hij een spijkerbroek ging kopen. Normaal kocht hij altijd dezelfde jeans, omdat er slechts één model bestond. Nu kwam hij in een winkel en kon hij ineens kiezen uit een schier oneindige variatie pasvormen: van slim en straight tot high of low-rise. En met of zonder stretch? Een uur later stond hij buiten met een spijkerbroek die hem beter stond dan ooit tevoren. En toch voelde hij zich slechter dan toen hij nog maar keuze had uit één exemplaar. Want al die keuzes komen niet alleen.

Stroom perfectie

Bij keuzes hoort verantwoordelijkheid, zegt Frenk van Harreveld. Hij is hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit van Amsterdam en deed onder andere onderzoek naar hoe we keuzes maken en of we wel gelukkiger worden van zo veel keuzevrijheid. “We definiëren onszelf met onze keuzes,” zegt hij. “Dat is de kern van het existentialisme van Jean-Paul Sartre, waar het idee vandaan komt dat keuzevrijheid belangrijk is voor menselijk geluk. Sartre stelde dat we leeg in de wereld geslingerd worden en dat we onszelf definiëren door onze beslissingen. Dat creëert een grote verantwoordelijkheid, die ook als een last kan worden ervaren.”

Die verantwoordelijkheid wordt nog groter naarmate de keuzemogelijkheden meer worden. “Als je gekozen hebt tussen twee alternatieven en het was toch de verkeerde, dan is dat jammer, maar misschien zat het ideale alternatief er gewoon niet bij. Als we kiezen uit 45 alternatieven en we zijn niet blij met onze keuze, voelen we ons eerder een uilskuiken dat we uit al die opties toch nog de verkeerde hebben gekozen. Je zou kunnen zeggen dat de verantwoordelijkheid voor het maken van de best mogelijke keuze toeneemt als we meer te kiezen hebben en daardoor hebben we meer spijt als het uiteindelijk toch tegenvalt.”

Bij keuzes horen ook wat Schwartz ‘opportunity costs’ noemt: het gemis van de dingen die je níet hebt door de keuze die je hebt gemaakt, ook wel FOMO (fear of missing out) genoemd. Ik dacht altijd dat ik daar niet zo’n last van had, omdat ik het begrip relateerde aan feestjes en festivals en ik deze met liefde oversla. Ik zat ook niet op Facebook en Instagram, dus ik had geen idee waar mensen het over hadden als ze klaagden over die constante stroom perfectie die aan hun stiekem jaloerse oog voorbijtrok.

Maar kortgeleden stak een vriendin mij aan om toch eens op Instagram te gaan en nu weet ik dat FOMO verder strekt dan zonnige festivalweides vol mensen tussen wie je toch niet wilt staan. Want ineens zie ik allemaal vrouwen die succesvol zijn in dingen die ik ook ambieer. Vrouwen die op mij lijken, ik zou hen kunnen zijn. Net zo succesvol, maar dat ben ik niet, want ik heb andere keuzes gemaakt.

Regie over je leven

Wat me vooral onzeker maakt, zijn de serene vrouwen die volmaakt gelukkig lijken met wat ze doen. Zij hebben iets wat ik niet heb, of liever: ik heb iets wat zij niet hebben. Tomeloze onrust. Wallen onder m’n ogen van de nachten waarin ik me afvraag of ik nu leiderschapscoach wil worden of life coach, of misschien geen van beide want er zijn er al zo veel. Zíj hebben een keuze gemaakt en lijken daar volmaakt gelukkig mee. Mij lukt het maar niet om een keuze te maken, omdat ik zo veel interessant vind en bang ben om wegen voor mezelf af te sluiten die misschien wel mooier zijn dan die ene die ik kies.

Volgens psycholoog Evelyne Meens is dat juist wat me belemmert: die gedachte dat ik wegen afsluit. Zij promoveerde op hoe we keuzes maken en schreef er een boek over: Een leven lang kiezen. Volgens haar moeten we af van de gedachte dat we een loser zijn als we terugkomen op eerder gemaakte keuzes.

“Dat idee hebben veel mensen, zeker als het gaat om grote levenskeuzes, zoals je carrière, een huis of een partner. De angst om te worden gezien als iemand die faalt, weerhoudt veel mensen ervan te erkennen dat ze een verkeerde keuze hebben gemaakt en een nieuwe te maken. Terwijl dat vaak juist precies is wat je moet doen. In veel gevallen maken we een keuze gebaseerd op weinig informatie, en kunnen we ons de consequenties ervan nog niet goed voorstellen.”

Zelf is ze door schade en schande wijs geworden. Ze zat als veelbelovend student al in haar derde jaar economie, goed op weg richting een vette baan als accountant, toen ze zich realiseerde dat ze dat helemaal niet wilde. Ze raakte in een dip en belandde bij een psycholoog. “Die leerde me inzien dat ik keuzes had. De keuze om eerdere beslissingen ongedaan te maken, en de keuze om nieuwe te maken. Ik realiseerde me dat ik regie kon nemen over mijn leven.”

Ze veranderde van richting, beëindigde haar relatie en maakte uiteindelijk van het onderwerp haar specialisme. Inmiddels neemt ze elk jaar de tijd om stil te staan bij de keuzes die ze heeft gemaakt en de vraag of ze er nog gelukkig mee is. “Ik geloof dat dat belangrijk is, zelfs bij een relatie, dat je je regelmatig afvraagt: kiezen we nog voor elkaar? Pas wanneer je een keuze maakt en deze aan den lijve ondervindt, ervaar je of het de juiste keuze was of niet. Daarom is het belangrijk de consequenties bewust te ervaren en op je ervaring te reflecteren.”

Innerlijk kompas

Maar wanneer is een keuze nu de juiste of niet? In de psychologie wordt een keuze passend genoemd wanneer er een ‘fit’ is tussen een individu en zijn of haar omgeving. Volgens psycholoog Evelyne Meens voel je wel wanneer die er niet is: “Je krijgt dan vaak fysieke klachten, hoofdpijn, buikpijn. Of je voelt je somber en hebt weinig energie.” E

en omgeving is goed voor ons wanneer we ons autonoom voelen, verbonden en competent. Als een baan of een relatie in deze basisbehoeftes voorziet, zullen we het gevoel hebben op onze plek te zijn. Klinkt logisch. En terwijl ik er met Meens over praat, voel ik dat het nodig is om af en toe stil te staan bij de vraag of je leven wel de richting neemt die bij je past.

Er was een tijd waarin ik dat deed, elk jaar met kerst in een hutje op de hei; terugkijken op het jaar dat was en vooruitkijken naar het jaar dat kwam. Ergens in de loop der tijd is die gewoonte erbij ingeschoten, verdrongen door de waan van de dag, luiers die verschoond moesten, een hypotheek die betaald moest worden. Maar hoe vaker je dit doet, hoe kleiner de kans dat je verkeerde keuzes maakt.

Verkeerde keuzes, benadrukt Meens, zijn echter niet alleen maar slecht. Ze kunnen je veel leren over jezelf. “Ze leren ons welke aspecten van de keuzes passend waren en welke niet. Ze leren je om een keuze in de toekomst (iets) anders te maken.” En zo dragen ze bij aan de versterking van wat zij je ‘innerlijk kompas’ noemt.

“Als je een goed intern kompas hebt ontwikkeld en er goed mee in contact staat, weet je waar je heen wilt. Je weet waar je interesses liggen en wat je waarden en doelen zijn. Je kunt en durft ernaar te handelen. Je hebt zicht op wie je bent en wie je wilt zijn.” Volgens Meens is dit een belangrijk tegenwicht tegen het overweldigende keuzeaanbod in onze maatschappij: “Door dit kompas kun je authentieke keuzes maken en hoef je er minder over na te denken.”

In het ideale geval ontwikkel je zo’n innerlijk kompas als je jong bent en gaat ontdekken wie je bent en wat je wilt. Soms gebeurt dat niet helemaal, of helemaal niet. Dan loop je kans om als Julie in The worst person in the world onrustig door het leven te dolen, opgejaagd door een stemmetje dat steeds in je hoofd knaagt of dit het nu is.

De maakbaarheid van geluk

Uiteindelijk stuit Julie op de onwrikbaarheid van het lot. Daarmee lijkt de moraal van de film een variant op de bekende songtekst van John Lennon: ‘Life is what happens to you while you’re busy making other plans.’ We kunnen blijven twijfelen, ons blijven afvragen wat de beste keuze is en daarmee echte keuzes voor ons uitschuiven. Maar ondanks wat de overweldigende keuzevrijheid ons wil doen geloven, is het leven nog steeds maar tot op zekere hoogte maakbaar.

“Ik denk dat we geneigd zijn de invloed van de omstandigheden op wat we doen te onderschatten,” zegt hoogleraar sociale psychologie Frenk van Harreveld. “We praten vaak over ons leven alsof het een logisch narratief is waarin de gebeurtenissen op elkaar volgen door de keuzes die we bewust maken. Vaak doen we echter in werkelijkheid maar wat en bedenken we dat verhaal na afloop. Ik denk dat de maakbaarheid objectief gezien zeker groter is dan een eeuw geleden, maar nog altijd minder groot dan we onszelf (en onze omgeving) graag vertellen.”

Zijn woorden doen me denken aan de bekende Serenity Prayer: ‘God, grant me the serenity to accept the things I cannot change, courage to change the things I can, and wisdom to know the difference.’ Als je weet wat je niet kunt veranderen, kun je focussen op de dingen die je wel kunt veranderen. De meest waardevolle daarvan vergen de meeste moed.

Het kost bijvoorbeeld veel pijn en verdriet en teleurstelling om een huwelijk te ontbinden, en het kan soms veiliger voelen om de status quo niet aan te tasten. Maar uiteindelijk kan het juist louterend zijn om afscheid te nemen van een liefde die op is of nooit echt heeft bestaan. Evenzo kan het bevrijdend zijn je baan op te geven om voor jezelf te beginnen, al is het tegelijkertijd vaak eng om zekerheden op te geven en moeilijk om jezelf in een andere rol te zien. Voor deze beslissingen is dus moed nodig, en deze moed loont. Ze brengt je dichter bij wie je bent of wilt zijn. Ik weet wel wat ik kies.

Meer lezen

Tekst Maartje Laterveer  Fotografie Letizia Bordoni/Unsplash.com

Promotional image

Van mental health tot goed nieuws

Flow nieuwsbrief

Wil je nog meer verhalen van Flow? Twee keer per week versturen we een mail met nieuwe artikelen.

SCHRIJF JE IN