Waarom het goed is om je in een ander te verdiepen voor meer begrip

Als je elkaars persoonlijke verhalen kent over een gedeeld verleden leidt dat tot begrip, nieuwsgierigheid en kunnen meevoelen. En dat verrijkt, verdiept en geneest, ervaart journalist Annemiek Leclaire.

Je weet dat het heel, heel erg is geweest, onbestaanbaar erg. Je kent natuurlijk de geschiedenis, het duizelingwekkend aantal doden, maar het raakt je extra scherp als het persoonlijk wordt. Mijn kinderen en ik hadden op een namiddag een rondleiding in het Amsterdamse Joods Cultureel Kwartier geboekt.

De gids, een vrouw van mijn leeftijd, nam ons mee naar de Hollandsche Schouwburg, waar de joodse Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog met honderden opeengepakt hadden moeten wachten tot een tram hen richting de trein naar Westerbork en Vught zou brengen, en zo verder naar de Duitse vernietigingskampen.

De gids noemde de aantallen mensen die nooit meer teruggekeerd waren. Op de muur naast de ingang van de Schouwburg waren hun familienamen gegraveerd. “Staat de naam van uw familie hier ook tussen?” vroeg ik. “Ja, hier,” zei de vrouw, ze zocht even, en streek toen met haar vingers over de letters.

Net daarvoor had ze het statige huis van haar opa aangewezen, met uitzicht op het park. Vermoord in een concentratiekamp. Daarom gaf ze dit soort rondleidingen, vertelde ze later toen we aangedaan en zwijgend terugliepen naar het museum waar de rondleiding was begonnen. Om te tonen wat er was gebeurd. En hoe kortgeleden eigenlijk nog maar.

Eigen draai aan thuis

Een paar jaar geleden hadden we het ook in Berlijn ervaren, aan de keukentafel van een joodse dame die de brieven van overleden familieleden liet zien: persoonlijke verhalen geven een inkijkje in elkaars leven, leiden tot begrip, nieuwsgierigheid, tot kunnen meevoelen. Daarom reizen ervaringsdeskundigen langs scholen, om uit te leggen aan kinderen hoe een oorlog, een verslaving, een verleden als vluchteling hun leven heeft beïnvloed.

Mooi van deze tijd is dat ook verhalen die tot nu toe niet gehoord en gezien werden zich kunnen ontvouwen, bijvoorbeeld die van de postkoloniale geschiedenis. Mede dankzij social media ontstaat er een caleidoscopische verscheidenheid aan stemmen die de dominante verhalen in een samenleving van hun voetstuk stoten.

En zo horen we getuigenissen van een gedeeld verleden die niet in de officiële geschiedschrijving zijn opgenomen, ik kende ze tenminste niet. Vaak van jongere generaties die zich voldoende thuis voelen om een eigen draai te geven aan wat dat thuis dan is, die projecten beginnen waarin al die perspectieven naast elkaar mogen staan.

Verbinding

Zo gaan de Indonesische schrijver en kunstenaar Lala Bohang en de Nederlands-Indische schrijver en historicus Lara Nuberg in het boek The journey of belonging op zoek naar wat hen bindt. Hoe zijn hun levens met elkaar verbonden door driehonderdvijftig jaar Nederlandse aanwezigheid in de Indonesische archipel?

Bohang woont in Makassar, de hoofdstad van het eiland Sulawesi. ‘Makassar,’ verzucht Bohang, ‘met een heldere hemel en een prachtige zee. Er zijn zo veel verschillende tinten blauw, er is er altijd wel een die bij je humeur past. Daarom hou ik zo van die stad.’

Ze schrijven elkaar over de vrouwen in hun familie. Bohang is het klein-kind van een christelijke oma en een islamitische opa, ze is opgegroeid op Sulawesi. Vroeger waren gemengde huwelijken geen probleem, tegenwoordig wordt dat moeilijker, schrijft ze spijtig. Ze kwam bij haar opa en oma wonen omdat haar ouders, studenten destijds, haar niet konden verzorgen. Zij en haar broer hebben ergens een Nederlandse voorouder. Dat vindt haar broer jammer.

Nu ze op zo veel plekken in Indonesië heeft gewoond, voelt ze zich onmiddellijk thuis als ze iets eet wat ze kent uit haar kindertijd: verlangend noteert ze de namen van de gerechten: kip opor, ketupat, burasa, garo satay.

Gedeelde geschiedenis

Nubergs oma is kind van twee Indo-Europese ouders. Ze komt van Bandung op Java, maar na de onafhankelijkheid van Indonesië vertrok het gezin naar Nederland, waar haar oma trouwde met een Nederlandse joodse man. Nuberg groeide op aan de rand van Amsterdam. In het boek staat ze met haar oma in de voortuin van een huis in Duivendrecht.

‘Mijn oma vulde iedere kamer waar ze kwam met liefde en zorg. Ze leerde me de woorden uit haar kindertijd: ‘satu’, ‘dua’, ‘tiga’. Ze masseerde mijn voeten als ik buikpijn had, ze bakte kroketjes voor me als ik hongerig was. Als ik bij haar logeerde, maakten we samen snacks: krupuk, roti kukus,’ schrijft ze aan Bohang.

De samenwerking tussen Bohang en Nuberg maakt deel uit van het project My Story, Shared History, een initiatief van het Indisch Herinneringscentrum, de organisatie DutchCulture en het centrum Komunitas Salihara in Jakarta. Zes Nederlandse kunstenaars met een Indische achtergrond onderzoeken samen met zes Indonesische kunstenaars hoe de geschiedenis hun levens beïnvloed heeft.

Bohang identificeert zich niet met een gevoel van onderdrukking, schrijft ze: ‘Dat je Indonesisch bent, of Indonesisch bloed hebt, betekent nog niet dat je helemaal begrijpt hoe het was om tijdens koloniale tijden te leven. History – or should I say every story? – always has many different perspectives.’

Familiegeschiedenis

De Amsterdamse historicus Nuberg ziet zichzelf op haar beurt niet terug in de geschiedenisboeken. De officiële geschiedschrijving is niet opgetekend vanuit het perspectief van de Indische Europeanen die na de onafhankelijkheid de kersverse republiek hebben moeten verlaten. Ook in Indonesië is die groep emigranten onbekend. “De kunstenaars en schrijvers met wie wij, zes nazaten van die geschiedenis,
te maken kregen, hadden er nooit bij stilgestaan dat er blijkbaar mensen bestaan zoals wij. Nederlanders met Indonesische roots, en met een ingewikkelde familiegeschiedenis,” zegt ze telefonisch.

Het valt me als journalist altijd weer op hoeveel verhalen er in een samenleving niet worden verteld. En hoe weinig ik eigenlijk weet van de rijke mix van landgenoten en hun achtergrond. Zo was ik me van de verhalen van mijn Indisch-Nederlandse landgenoten nooit zo bewust. Ja, ik kende het boek Geen gewoon Indisch meisje van Marion Bloem. Dat stond op de leeslijst vroeger. Maar daar hield het wel een beetje mee op.

Stilte in de families

Soms geldt die zwijgzaamheid zelfs binnenshuis. In hun boek noemen beide vrouwen de stilte in de families over de geschiedenis. Bohangs oudtante werd ontvoerd en vermoord tijdens een militair conflict, maar daar werd thuis niet over gesproken.

Ook Nubergs oma sprak liever niet over haar geboorteland. Ze voelde zich verjaagd en wilde nooit meer terug. “Terwijl het ook zo belangrijk is de verhalen van de nazaten te horen van de Indonesische mensen die wel voor de onafhankelijkheid waren,” zegt Nuberg telefonisch. “Het is zo makkelijk de ander te haten, maar laten we op zoek gaan naar gemeenschappelijke verhalen en verbinding.”

Bohang schrijft: ‘Ik wil graag meer zijden van een verhaal horen, niet alleen die ons door familie of leerkrachten verteld worden. Dat is belangrijk om de ander te leren begrijpen, om te kunnen meevoelen, om verbinding te voelen, en elkaars soms zelfs te kunnen vergeven.’

Koloniale erfenis

Persoonlijke uitwisseling leidt tot een rijker, gelaagder en genuanceerder beeld van de werkelijkheid. “In die persoonlijke verhalen zit meer waarheid dan in een geschiedenisles,” zegt Nuberg. Neem haar ongemak om naar Indonesië te reizen. Ze voelt zich daar vaak verscheurd tussen een intens geluk en flinke schaamte, zegt ze telefonisch.

“Je ploft gewoon ergens neer met je geprivilegieerde kont en laat je voeten masseren. Omdat ik een Europees-Indische achtergrond heb, heb ik de kans om de wereld over te reizen met geld waar ik in Indonesië van kan leven als een prinses. Ik schaam me vaak voor de ongelijkheid in de wereld en dat ik daar tijdens zo’n reis eigenlijk van profiteer. Daardoor kan ik in Indonesië nooit écht uitrusten. Het is geen vakantie voor mij om daar te zijn, maar een constante zoektocht naar hoe ik moet leven met die gigantische koloniale erfenis.”

Zwart-witdenken

Dat ook dat schuldgevoel gebaseerd is op zwart-witdenken realiseerde ze zich tijdens haar ontmoeting met de zes Indonesische kunstenaars. “Lala zit in Jakarta ook achter haar MacBook te werken in een café met een cappuccino van twee euro ernaast. De grote steden in Indonesië hebben een heel grote middenklasse. Er was een deelnemer uit Oost-Timor die het grappend had over de Jakarta-lifestyle: ‘Jullie met je drankjes op een rooftopbar!’ Ik zag dat ik met Lala meer gemeen heb qua levensstijl dan met sommige Nederlanders die niet in de stad wonen. Levens van jonge stedelijke elites lijken wereldwijd op elkaar.”

De plantage van onze voorouders

“Het is één ding om een verhaal van twee kanten te bekijken. Maar waar begin je als je het van twee kanten wilt vertellen?” vraagt radiomaker Maartje Duin zich ergens af in haar podcastserie ‘De plantage van onze voorouders’. Duin ontdekte dat haar betbetovergrootmoeder Antonia Elisabeth van Lynden–Van der Heim (1804-1884) bij de afschaffing van de slavernij in 1863 mede-eigenaar was van een Surinaamse plantage.

Onder de 88 vrijgemaakte slaven valt haar één achternaam op: Bouva. Het zijn er dertien, een van de eigenaren is haar betbetovergrootmoeder. Zouden hun nazaten nog leven? Zo komt Duin terecht op de Facebook-pagina van de activistische Peggy Bouva. Duin leest een beetje zenuwachtig hardop voor wat ze ziet staan: “Educate yourself”, “Shine a light on slavery”, “herstelbetalingen”.

Samen de geschiedenis uitpluizen

“Ik kan niet zeggen: bemoei je met je eigen zaken, want dit zijn jouw familiezaken, net zo goed als het ook mijn familiezaken zijn,” zegt Bouva later tegen Duin wanneer ze elkaar ontmoeten. “Ik ben niet een dader?” vraagt Duin. Bouva: “Nee, zo zie ik je niet, maar hoe is het dit voor jou?”

Samen pluizen ze de geschiedenis uit van Tout Lui Faut, zoals de plantage heet. Bouva wil met het onderzoek de stamboom completer krijgen. Anders dan Duin, wier voorouders op schilderijen in musea hangen, hebben de Bouva’s niets tastbaars uit het verleden geërfd, alleen mondelinge overleveringen.

Duin onderzoekt op haar beurt het concept schuld en verantwoordelijkheid. Dat levert memorabele uitzendingen op, zeker als Duins chique moeder Albertine Duin, barones Van Lynden om de hoek komt kijken, die aanvankelijk helemaal niks wil weten van ‘die ongezellige voormoeder’, ‘dat takkewijf’ dat 1/72 deel van de plantage bezat. Wat heeft zij daar nou mee te maken?

Begrip

In de podcast zitten onvergetelijke momenten: gesprekken met de familie Van Lynden op een familiedag (“Ga een andere familie exposen!”), Bouva die vertelt over het altaar voor haar voorouders, Bouva en Duin samen in Suriname, op zoek in de archieven. Hoe de familie van de Bouva’s en die van Duin samenkomen in Museum Van Loon, het statige pand aan de Amsterdamse Keizersgracht van de mede door slavenhandel rijk geworden regentenfamilie.

Ik moet er een aantal keer bijna van huilen, bijvoorbeeld als Bouva aan Maartjes moeder uitlegt waarom het N-woord zo ongepast is, en die na goed te luisteren aangedaan zegt: “Ik begrijp het.” Zo kunnen we ons dus inleven in elkaars standpunt, in plaats van elkaar te kwetsen. Zo ontstaat er begrip.

Onbewuste aannames

De verhalen van Bohang, Nuberg, Duin en Bouva zijn op zich al mooi, rijk en interessant. Maar door kennis te nemen van elkaars verhalen op een gelijkwaardige manier ontstaat een vollediger beeld van de geschiedenis.Het zijn verhalen die inzichtelijk maken waarom er een standbeeld van een sokkel wordt getrokken, waarom het pijn doet als je een zwart geschminkt gezicht ziet.

Zelf ben ik geboren op Curaçao, uit witte ouders van eenvoudige afkomst; mijn vader repareerde en plaatste airconditioning-apparaten. Mijn geboorte was vlak voor de opstand in Willemstad 1969. Ik hoorde later de verhalen over de brandende stad, de angstige zoektocht van mijn vader om ergens melkpoeder voor mij te kopen, het doodschieten van onze hond.

Ik heb altijd wel gevoeld dat die ‘opstandelingen’ en ‘plunderaars’ waarschijnlijk een groter verhaal hadden dan mij verteld werd, maar: heb ik me er ooit in verdiept? Eigenlijk niet. We gingen terug naar Nederland, en vierden af en toe vakantie op het mooie eiland. Maar altijd met een gevoel van ongemak. Wat representeerde ik hier, vroeg ik me af. En hoe kon ik daarmee omgaan?

Aannames en veronderstellingen

Duin heeft altijd al interesse gehad in verzwegen en gemarginaliseerde verhalen, vertelt ze telefonisch. Zo volgde ze het vak Afrikaans-Amerikaanse studies aan een community college in Los Angeles. “Gaandeweg realiseer je je wat je onbewust hebt meegekregen, wat er onbewust aan aannames en veronderstellingen is verankerd. Je weet het zelf ook niet; een vis weet niet in welk water hij zwemt. Ik probeer alles te bevragen en te bekloppen. Het gaat erom dat we luisteren, erkennen en niet bagatelliseren.”

Door de bereidheid te luisteren naar elkaar, wordt er ook iets geheeld, getuige de vele reacties van luisteraars die geraakt zijn. De laatste jaren komt het begrip ‘intergenerationele trauma’s’ op: pijn die in een familie aan nieuwe generaties doorgegeven wordt. Bouva legt in de podcast goed uit hoe het verleden van de tot slaaf gemaakten tot op de dag van vandaag in de nazaten doorwerkt.

Hardware en software

Ook Bohang schrijft daarover in haar boek. ‘Ik geloof dat de erfenis van onze voorouders niet alleen invloed heeft op de hardware, zoals de familienaam en het uiterlijk, maar ook op de software; het geluk, de pijn, het trauma en de herinneringen. Dit stroomt allemaal door de lichamen van volgende generaties. Het beïnvloedt onbewust hoe een familie omgaat met het leven, hoe mensen met elkaar communiceren en hoe ouders hun kinderen opvoeden.”

Dat geldt niet alleen voor slachtofferschap, maar ook voor daderschap. “Zou het iets waard zijn als ik mijn verontschuldigingen aanbood?” vraagt Duin zich op een gegeven moment af als ze in Suriname met Peggy’s oom Kenneth praat die zegt de zweepslagen van de vorige generaties nog te voelen. Duin: “Hij zegt: ‘Ik ben een nazaat, jij bent een nazaat, en als je erover praat, kom je erover uit. Dan kom je tot een soort van vrede.’ Door die oprechte uitspraak was ik ontroerd.”

Lala Bohang schrijft in The journey of belonging: ‘Dat we maar de moed mogen verzamelen om altijd iets van alle kanten te bekijken, – for we still have billions of battles to conquer in the future.’ Ik denk eigenlijk dat we pas net met vertellen en luisteren zijn begonnen.

Meer lezen, luisteren & zien

The journey of belonging – A herstory between time & space, Lala Bohang en Lara Nuberg (Twentyfive Media). Recent verscheen bij Rose Stories de Nederlandse vertaling.
De plantage van onze voorouders, podcast van Maartje Duin en Peggy Bouva.
Mijn vader is een afhaalchinees, podcast van journalist Felicia Alberding over de verhalen achter de grootste culinaire hits in Nederland die uit het buitenland komen.
1619, met een Pulitzer bekroonde podcastserie van Nikole Hannah-Jones voor The New York Times over het begin van de slavernij in Amerika.
The great unlearn en Revolution reading list zijn leeslijsten die Elizabeth’s Bookshop & Writing Centre heeft opgesteld om rijker geïnformeerd over de geschiedenis te leren nadenken. Bookshop.org/shop/elizabeths
Cultureel centrum en historisch archief The Black Archives (gedragen door de organisatie New Urban Collective) heeft meer dan tienduizend boeken in de collecties die gaan over racisme en race issues, slavernij en (de)kolonisatie, gender en feminisme, sociale wetenschappen en ontwikkeling, Suriname, de Nederlandse Antillen, Zuid-Amerika, Afrika en meer.
Cinema Olanda, gemaakt voor de Biënnale van Venetië, is een reeks films over onderbelichte delen van de recente Nederlandse postkoloniale geschiedenis die volgens kunstenaar Wendelien van Oldenborgh van belang zijn om mee te nemen in de ontwikkeling van een nieuw nationaal zelfbeeld. Van Oldenborgh maakt films over wie ‘wij’ zijn als volk, als Nederland.
We schreven al eerder over deep listening.
Dit verhaal komt uit Flow 2-2021.