Journalist Annemiek Leclaire onderzoekt het zoete verlangen naar vroeger

Vinyl, vintage kleding, de revival van de caravan: we lijken steeds meer naar vroeger te verlangen. Journalist Annemiek Leclaire onderzoekt waar die trend vandaan komt en wat nostalgie ons brengt.

Onlangs stond ik met een vriendin van de middelbare school voor het rijtjeshuis waar ik vroeger woonde. Op een zonnige zondagochtend hadden wij vanaf onze verschillende woonplaatsen de trein genomen naar de nieuwbouwstad waar we opgroeiden. We fietsten langs de huizen waar we woonden en de scholen waar we in een kring zaten. Het regende herinneringen natuurlijk, vooral toen ik voor de doorzonwoning uit mijn prille kindertijd stond. Ik zag in gedachten de visites van mijn grootouders, de appeltaart die mijn moeder elke vrijdag bakte, de afgeladen Volvo-stationwagen met kampeerspullen. De beelden hadden iets weldadigs en weemoedigs tegelijk. Een verloren gevoel van comfort, als een lievelingsjas die niet meer past.

Nostalgie

Diezelfde stemming overviel me toen ik een paar dagen later met een andere vriendin muziek uit onze studententijd draaide. Bij elk nummer kwamen herinneringen terug aan de plekken waar we uitgingen, aan gezamenlijke vrienden, en hoe leuk het was in de winkel waar we allebei werkten. Ik moest daaraan denken toen ik een artikel las over een Canadees die in Montréal een speelhuis voor volwassenen had ingericht met speelgoed uit het verleden. “Nostalgie is zo krachtig,” zei hij. “Als de bezoekers iets zien waar ze vroeger mee speelden en zich weer even kind voelen, krijgen ze een warm, gushy gevoel.”

Die onbekommerde tijd

Er lijkt een collectief verlangen te zijn naar het verleden. We dragen vintage kleding, kopen vintage meubilair. Vinyl platen zijn weer in, wegwerpcamera’s, cassettebandjes. In Hilversum gingen een tijdje terug de deuren open van Huis Sloëtjes: een in 1955 gebouwde rijtjeswoning die door de zoon van de bewoners in de oorspronkelijke staat is bewaard. Zelfs de huwelijkscadeaus van het echtpaar dat er ooit woonde – een Maggi-houder, advocaatlepeltjes, een asbak, een snijbonenmolen – zijn er allemaal nog.

De NRC-journalist die het huis bezocht, leek bijna ontroerd te raken over de zorg waarmee alles door de bewoners onderhouden werd. ‘De spullen in dit huis zorgden voor continuïteit,’ schreef hij. ‘Ze voelden vertrouwd en werden behandeld als naaste familie of goede vrienden. Niet als passanten. De bewoners bleven hen trouw.’ Of neem de Haarlemse winkel Perfumes of the past, met parfumedities die niet meer te koop zijn. Volgens een ander stuk in NRC barsten klanten regelmatig in tranen uit bij het ruiken van een geur die ze herkennen.

Caravans en campers

Een ander opmerkelijk fenomeen is het caravanbezit onder jongeren. Sinds 2020 is het totale aantal caravans en campers in Nederland met 7 procent toegenomen, maar onder jongeren tot en met 25 jaar steeg het bezit volgens de Kampeer Jaarbeurs met maar liefst 53 procent. De vriendin met wie ik door de nieuwbouwstad fietste, kocht deze zomer ook zo’n caravannetje, in de vorm van een ei. Ze stuurde me daarna een foto van zichzelf onder de luifel met een lichtblauwe mok oploskoffie, een boek op schoot en een zonneklep op haar hoofd.

Zelfcontinuïteit

Nostalgie heeft volgens Ad Vingerhoets, emeritus hoogleraar emoties en welbevinden aan Tilburg University, een wonderlijke mix aan positieve effecten. Vingerhoets deed gedurende zijn hele wetenschappelijke loopbaan mee aan internationale onderzoeken op dit gebied. Wat daarbij elke keer naar voren komt: als je terugdenkt aan een onbekommerde tijd in je leven, bijvoorbeeld door muziek uit die tijd te draaien, ervaar je een reeks fijne gevoelens. Mensen voelden zich daarna opgewekter, optimistischer en meer verbonden met anderen, en hadden minder de neiging om te stigmatiseren. Ze kregen het er zelfs warmer van! Misschien zijn we daarom wel nostalgischer op koude dagen, zoals onderzoekers in China rapporteerden.

Mensen in verpleegtehuizen die in drie sessies muziek mochten spelen waar ze vroeger fan van waren, toonden zich nog drie maanden daarna vrolijker dan daarvoor. Op de vraag hoe dat kan, moet Ad Vingerhoets lachen: “Tja, zoek daar maar eens één verklarend mechanisme voor,” zegt hij. “We weten dat het werkt, maar eigenlijk niet goed hoe. Het kan te maken hebben met ‘zelfcontinuïteit’, het idee dat je dezelfde persoon bent gebleven.”

Verbondenheid

Krystine Batcho, een Amerikaanse hoogleraar psychologie en nostalgie-expert, is het met Vingerhoets eens: nostalgie is een emotionele ervaring die helpt ‘to unite the sense of who we are’. “Het sterkt onze identiteit door de tijd heen,” zegt ze in een podcast van de American Psychological Association over nostalgie. “We veranderen de hele tijd, we zijn niet meer dezelfde als toen we drie waren. Nostalgie herinnert ons aan wie we waren. Dat vergelijken we met wie we vandaag zijn, en dat geeft ons weer een idee over wie we in de toekomst willen zijn.”

Opvallend is hoe krachtig het werkt om samen met anderen herinneringen op te halen. Nostalgie-onderzoeken laten steeds opnieuw zien dat samen praten en lachen over gedeelde herinneringen de onderlinge verbondenheid versterkt. Dat is waarschijnlijk de reden waarom in vriendengroepen eindeloos dezelfde anekdotes worden uitgewisseld – vaak tot verdriet van de aanhang. “We onderschatten hoe kostbaar het is om een groep te hebben met wie je gezamenlijke herinneringen koestert,” zegt Krystine Batcho in de podcast. “Zulke gezelschappen zouden we veel vaker samen kunnen brengen.”

Samen aan de kaasfondue

Niet zo lang geleden werd nostalgie nog als iets problematisch gezien. Het werd beschouwd als escapisme uit de tegenwoordige tijd, of verward met heimwee, als een soort depressie door het gemis van thuis. Toen de Grieks-Amerikaanse onderzoeker Constantine Sedikides in 1999 tijdens een lunch vertelde over hoe hij naar een vroegere woonplaats verlangde, zei een collega: “Misschien ben je depressief?” Maar Sedikides vond het juist een fijn gevoel, zei hij in 2013 tegen een journalist van The New York Times: “Ik vertelde die collega dat ik mijn leven voorwaarts leef, maar dat ik het soms niet kon helpen om over het verleden te mijmeren. Nostalgie gaf mijn leven wortels en continuïteit, en een prettig gevoel over mezelf en de mensen om me heen.” En, heel mooi: “Het verstevigt het weefsel van mijn leven.”

Sedikides begon het fenomeen te onderzoeken en stond aan de wieg van wat ‘nostalgia studies’ is gaan heten. Tegenwoordig wordt deze complexe emotie aan universiteiten wereldwijd onderzocht. Volgens onderzoek van de universiteit van Southhampton, waar ook emeritus hoogleraar Vingerhoets aan deelnam, zouden de meesten van ons eens per week nostalgie ervaren, en de helft drie of vier keer per week. Dat leek me overdreven, totdat ik me realiseerde dat ik dit weekend nog in een kaasfonduerestaurant zat met mijn dochter, juist omdat we daar vroeger al kwamen. En dat we daar boven de borrelende pannetjes ook herinneringen ophaalden over de gezelligheid in ons kleine huurappartement boven de snackbar tijdens de pandemie. Mijn dochter zei: “Dan zaten we allemaal zo knus in onze eigen hoekjes en kwam jij ons bakjes fruit brengen.”

Ook volgens wetenschapper Clay Routledge heeft nostalgie een cruciale functie. In The New York Times zegt hij: “Het herinnert ons aan kostbare ervaringen die ons lieten zien dat we gewaardeerde mensen zijn die betekenisvolle levens leiden.”

Eén been in de kindertijd

Dat gevoel van ‘zelfcontinuïteit’ waar Vingerhoets het over heeft, verklaart ook waarom nostalgie welkom is in tijden van transities. Het is namelijk opvallend dat mensen in een periode van grote veranderingen vaak teruggrijpen op het verleden. Bijvoorbeeld als ze het huis uit gaan, afstuderen, verhuizen, trouwen, scheiden, of als hun kinderen afstuderen of trouwen. Als ik de onderzoeken goed begrijp, moet je die bitterzoete herinneringen zien als een soort stuur waarmee je door de golven van veranderingen navigeert. Vooral jongvolwassenen kunnen een stevig nostalgisch verlangen hebben, zegt psycholoog Batcho in de podcast. “Ze staan op een kantelpunt in hun leven: met één been in de kindertijd en het andere in volwassen onafhankelijkheid.” Ik zie dat ook bij mijn eigen kinderen en hun vrienden, die nu ze uit huis gaan ineens heel sentimenteel praten over hun knuffels, speelgoed – zoals hun Lego – en huisdieren.

Troost

Ook als mensen ouder worden, en minder fit en mobiel, laait het volgens Batcho iets op. Het is een troostend gevoel om terug te denken aan de momenten dat we onvoorwaardelijk geaccepteerd werden, dat er van ons gehouden werd door onze ouders of vrienden, “zeker op momenten dat het turbulent is in ons leven”.

Al deze herinneringen vallen onder wat onderzoekers ‘persoonlijke nostalgie’ noemen: fijne gevoelens over een tijd die je zelf hebt meegemaakt, zoals de jaren negentig voor de millennials. ‘The ’90s nostalgia kick’ noemde een Amerikaans tijdschrift die bloeiende interesse in de jaren negentig. De populariteit van de serie Friends, de terugkeer van McDonald’s Happy Meal-speeltjes, lipgloss, in alles zag het blad een revival van deze periode. Krystine Batcho denkt dat die interesse kan zijn aangewakkerd door onvrede met de huidige tijd. “In de jaren negentig, net voor de opkomst van internet, was alles nog up close en persoonlijk.” Dit is vermoedelijk een aantrekkelijke gedachte voor de generatie die nu veel tijd in cyberspace doorbrengt, en daardoor mogelijk kampt met gevoelens van eenzaamheid.

Terug naar oude normen

Die persoonlijke nostalgie is iets anders dan wat ‘historische nostalgie’ heet: een verlangen naar, of een affiniteit met een tijd vóór je eigen geboorte. Neem de interesse in kleding uit de tijd van Peaky Blinders, een Britse Netflix-serie over een criminele bende in Birmingham net na de Eerste Wereldoorlog. De kans dat mensen die naar PB-feestjes gaan die tijd daadwerkelijk meegemaakt hebben, is nul. Volgens Ad Vingerhoets moeten we dergelijke trends “eerder als een modegril zien, beïnvloed door Netflix-series en TikTok-filmpjes”. Krystine Batcho denkt dat ook: “Die interesse in het verleden kan door verhalen van grootouders, films of literatuur door worden gegeven en geromantiseerd,” zegt ze. “Er hoeft maar iemand op social media iets uit het verleden te posten over een oude tv-show, en voor je het weet gaat het viraal. Daar zit iets aanstekelijks in.”

Die historische nostalgie heeft volgens Vingerhoets niet die weldadig verwarmende effecten van de persoonlijke variant. Hij vertelt: “Uit testen waarbij sommige mensen herinneringen uit het eigen leven ophaalden en anderen aan een periode langer geleden, bleek dat de eerste groep wel in die vrolijke stemming raakte en de andere niet.” Toch denken onderzoekers als Batcho dat zo’n fenomeen extra kracht kan krijgen door onzekerheid over onze huidige tijd. “Je zou kunnen zeggen dat op momenten van collectieve stress ook de hang naar nostalgie toeneemt.”

Vertrouwen

Kleven er gevaren aan dat verlangend terugkijken naar vroeger? Zo zien we ineens diep-conservatieve fenomenen op social media. Neem de stroming van de SAHG: de stay at home girlfriend, een jonge vrouw zonder eigen inkomen die sport, shopt en haar man verzorgt. In het verlengde is er kennelijk een fascinatie voor ‘the trad-wife’: de rol van de vrouw die in romantische jurk door de velden gaat om bloemen te plukken en daarna een cake staat te bakken. Kun je deze romantische blik op het verleden nog als tijdelijke fascinaties zien, gevaarlijker wordt het als het politiek wordt. Denk aan slogans van politici waar het woord ‘weer’ in zit. ‘Let’s make America great again.’ ‘Laten we Nederland weer aan de Nederlanders geven.’

Krystine Batcho zegt in haar podcast dat dit wijst op het buitensluiten van bepaalde bevolkingsgroepen die in de tijd waarop wordt teruggegrepen een achtergestelde positie hadden. Vingerhoets denkt dat een dergelijke vorm van historische nostalgie een conservatief gedachtegoed kan meebrengen, wat niet zonder gevaar is. “Je ziet het terug in het stemgedrag en sommige verklaringen daarover, men wil terug naar de oude normen en waarden.”

Het heden

Daarentegen kan wat hem betreft de persoonlijke variant van het terugblikken niet snel te veel worden: “Ik ken alleen maar positieve effecten.” En volgens Batcho sterkt het juist ons vertrouwen in de toekomst. In eerdergenoemde podcast zegt ze: “Nostalgie herinnert ons aan iets fijns, waarvan we ons tegelijkertijd realiseren dat het voor altijd weg is. Dat gevoel brengt ons meteen weer naar het heden.”