Zo herken je gaslighting volgens psycholoog Alice Vlottes: 'Een gaslighter verdraait stiekem en overtuigend de waarheid'

In het Flow-minicollege bespreken we een onderwerp waarover te leren valt. Deze keer: psycholoog Alice Vlottes over gaslighting en hoe je het kunt herkennen.

Gaslighting is emotionele manipulatie

“De term gaslighting is afgeleid van de Amerikaanse film Gaslight uit 1944. Daarin is de man uit op het geld van zijn vrouw. Hij probeert haar in een psychiatrische inrichting te krijgen door het gaslicht – dat hadden ze toen nog – steeds zachter te draaien. Zij zegt: ‘Hé, het licht wordt zwakker.’ Waarop hij keer op keer antwoordt: ‘Nee, dat is niet waar. Je verbeeldt het je.’

De vrouw gaat steeds meer aan zichzelf twijfelen, tot ze inderdaad denkt dat ze gek is. Gaslighting pur sang. Simpel gezegd is het een vorm van emotionele manipulatie. Een gaslighter, man of vrouw, verdraait op overtuigende wijze en heel stiekem de waarheid op veel manieren: beschuldigen, kleineren, dreigen, of – een heel bekende – iemand anders klein houden om diegene daarna te kunnen ‘redden’.

Neem de vrouw uit de film. Omdat zij aan zichzelf twijfelt, gaat ze hoe langer hoe meer op haar man leunen. En hij voelt zich, tot zijn tevredenheid, steeds belangrijker. Gaslighters manipuleren vaak uit egoïsme en controledrang. Uiteindelijk komt hun gedrag voort uit onzekerheid, al kan het ook met opvoeding en genen samenhangen. Iemand met veel zelfvertrouwen voelt niet snel de drang om te manipuleren.”

Gaslighting gebeurt ook buiten liefdesrelaties

“Zowel mannen als vrouwen kunnen gaslighters zijn, maar laten we in het volgende voorbeeld uitgaan van een mannelijke partner. Stel, hij maakt in een gesprek een gemene opmerking en jij wijst hem daarop. ‘Je kunt ook niet tegen een grapje,’ zegt hij dan. En boem, jij vraagt je af of je inderdaad flauw doet en hij komt goed weg.

Of: hij gaat vreemd en jij ontdekt dat. In plaats van toe te geven, beschuldigt hij jou ervan dat je hem niet vertrouwt. Opnieuw worden de rollen omgedraaid. Dát is emotionele manipulatie. Zoiets heeft vaak niet meteen effect. Pas als het een patroon wordt, is het schadelijk.

Hoe je gaslighters herkent? Ze vertellen leugens, ontkennen graag en gebruiken de dingen waar jij om geeft als munitie. Ze weten je gevoelige plek altijd te vinden. Gaslighting gebeurt trouwens niet alleen in relaties, maar ook binnen families, in vriendschappen en op de werkvloer. Een collega die, ten onrechte, zegt dat je altijd zo ingewikkeld doet. Een baas die je steeds promotie belooft voor bepaalde taken, maar nooit tot actie over gaat. Een vriendin die jou bewust kwetst en vervolgens zegt dat jij weer eens overgevoelig reageert.”

It takes two to tango

“Ken je het boek The gaslight effect van schrijver Robin Stern? Zij noemt gaslighting een tango. Want er zijn twee mensen nodig voor de gaslightdans: de een manipuleert, de ander gaat zich klein voelen waardoor de aanstichter macht ervaart. Dat patroon herhaalt zich eindeloos als de pasjes in een dans. Pas als één danspartner zich onttrekt, vaak de gemanipuleerde, stopt de tango.

Dat klinkt makkelijk, maar het lastige is dat gaslighting er meestal insluipt. Je partner lijkt heel lief en charmant, doet alles voor je, is ondersteunend en empathisch. Als je eenmaal in zijn web zit en hem of haar compleet vertrouwt, verandert het gedrag en begint de dans.”

Het kan iedereen overkomen

“Je praat zijn of haar gedrag goed. Misschien denk je: ach, iedere relatie heeft gedoe. Of: maar hij is ook heel lief. Die laatste gedachte is gevaarlijk, omdat de gaslighter bewust leuk blijft doen om jou in dat web te houden. Door dat manipulatieve gedrag ga je nog meer wankelen en durf je geen stappen te ondernemen. Bovendien wen je eraan.

Als je al jaren wordt gemanipuleerd, weet je vaak niet beter meer. Totdat de relatie of vriendschap eindigt. Zelf zat ik ook ooit in een giftige relatie. Pas toen ik me daarna in het onderwerp verdiepte, viel alles op zijn plek. Absurd vond ik het, dat ik zo lang in die relatie was blijven steken. Hoe kon het nou dat ik het nooit had gezien? Ik vroeg me oprecht af wat er mis met me was en wist even niet meer hoe de wereld, hoe ik in elkaar zat.

Dat is het effect: je gaat twijfelen aan je eigen perceptie. Omdat gaslighting heel geleidelijk gebeurt, kan het iedereen overkomen. Je hoeft je er dus niet voor te schamen. Het zegt iets over de dader, niet over jou.”

Dit kun je doen om anderen te helpen

“Merk je dat iemand, een vriendin bijvoorbeeld, emotioneel gemanipuleerd wordt? Zeg dan niets op het moment zelf, maar ga achteraf het gesprek aan en vraag hoe het voor die ander voelde. Komt daar weinig reactie op, dan zou je kunnen aangeven hoe jíj je in haar positie zou voelen. Je zou kunnen zeggen: ‘Als iemand zo tegen mij praatte, zou ik dat niet fijn vinden.’ Of: ‘Als mij dat gebeurde, zou ik me gekleineerd voelen.’ Er is een kans dat je vriendin zich in je woorden herkent en denkt: hè ja, dat was inderdaad niet zo fijn.”

Zo ontspring of stop je de dans

“Ga de strijd niet aan. Dat klinkt misschien gek, maar een gaslighter kiest altijd voor zichzelf en verandert zelden. Welles-nietes heeft dus geen zin. Wat je wel kunt doen, is je onttrekken aan het gesprek. Ga over op een ander onderwerp of geef aan dat je even niet verder wilt praten. Je kunt een gaslighter best op zijn gedrag aanspreken, maar ga niet in discussie.

Of een gaslight-relatie gedoemd is te mislukken? Dat ligt aan de graad van manipulatie en aan wat de tegenpartij kan en wil verdragen. Het vraagt kracht, energie en zelfvertrouwen om je staande te houden in zo’n ingewikkelde relatie. Soms is het dan beter om er een punt achter te zetten.

Kies je daar niet voor, dan is het belangrijk om jezelf in acht te nemen. Probeer de ander niet te veranderen, maar focus op je eigen gedrag. Verdiep je in het fenomeen gaslighting, zodat je de signalen herkent. En heel belangrijk: blijf bij je eigen gevoel en vertrouw erop dat dat altijd goed zit – ook en juist als iemand je wil overtuigen van het tegendeel.”

Over Alice Vlottes

Nadat psycholoog Alice Vlottes zelf uit een giftige relatie kwam, ging ze zich in het onderwerp specialiseren. Inmiddels weten mensen uit het hele land haar te vinden voor advies en begeleiding. Ook schreef ze meerdere boeken, waaronder Narcisme in relaties (samen met onderzoeker Daan Wienke).