Ooit was ze een avant-gardekunstenaar met een klein publiek. Met haar opzienbarende performances groeide Marina Abramovic uit tot een ster voor wie mensen in de rij staan.
Op een dag in 1970 zit Marina Abramovic, net afgestudeerd aan de kunstacademie in Belgrado, bij een helderziende met een zeer goede reputatie. Als het kopje koffie dat hij voor haar heeft gezet leeg is, giet hij de overgebleven drab zwijgend op de tafel voor hen. ‘Hij zei dat ik pas laat in mijn leven succes zou hebben, dat ik aan een grote oceaan zou gaan wonen, dat ik uit Belgrado zou vertrekken,’ schrijft Abramovic in haar autobiografie Walk through walls (2016). ‘Dat ik eerst naar een ander land zou gaan, wat een grote rol zou spelen aan het begin van mijn carrière. (…) Maar hij zei dat mijn grootste succes wel zou komen als ik alleen was, want mannen zouden in mijn leven obstakels vormen.’
3x Marina Abramovic
Niet veel later vertrekt Marina inderdaad voorgoed uit Belgrado. Ze verhuist naar Amsterdam, waar ze samen met haar grote liefde Ulay onvergetelijke performances gaat maken. Daarna komt ze in New York terecht, waar ze nog steeds woont. En ja, ze is single als ze haar grootste succes (tot nu toe) boekt met de overzichtstentoonstelling in het Museum of Modern Art in haar woonplaats, The artist is present (2010). Ooit was ze een in de marge werkende avant-gardekunstenaar, nu is ze een superster voor wie het publiek uren in de rij staat. Maar wie zien ze? Ze zegt zelf dat er drie Marina’s zijn: de strijdbare Marina, de spirituele Marina (haar lievelings) en de ‘lulkoek-Marina’: de ‘arme, kleine Marina die denkt dat ze alles fout doet, het kleine meisje dat niet genoeg liefde heeft gekregen.’
Stijdbaar gemaakt
Ze wordt geboren op 30 november 1946 in Belgrado, in wat dan nog Joegoslavië heet. Haar ouders, Danica Rosic en Vojin Abramovic, zijn allebei oorlogshelden. En dus gunt het communistische regime van maarschalk Tito hun mooie banen: Vojin behoort tot Tito’s eregarde, Marina’s moeder is directeur van het Museum van Kunst en Revolutie. Als leden van de ‘rode bourgeoisie’ komen de Abramovic’s materieel niks tekort. Ze wonen in een ruim appartement, ze hebben kunst aan de muur en kasten vol boeken. Maar gelukkig is het gezin niet. Vojin gaat aan de lopende band vreemd en hoe ijzerenheinig Danica ook is: dit verdraagt ze niet. Het echtpaar maakt veel ruzie en Vojin en Danica slapen beiden met een geladen pistool op het nachtkastje.
Strenge jeugd
De eerste zes jaar van haar leven woont Marina Abramovic bij haar oma van moederskant, een zeer gelovige vrouw die haar spirituele kant aanwakkert. Maar na de geboorte van haar broertje Velimir moet ze terug naar haar ouders. Danica voedt haar dochter op met harde hand en zonder veel tederheid. Marina moet een soldaat worden, net zoals zij dat zelf is. Ze wordt strijdbaar gemaakt. Als puber wil ze graag mooie kleren – geen sprake van. Maar als ze een boek wil, krijgt ze het. Schilderlessen? Geen probleem. In 1970 studeert Marina af aan de kunstacademie van Belgrado als schilder, maar haar hart ligt bij het maken van performances – een kunstvorm die in die tijd een beetje begint op te komen.
Om aan haar moederscontrole te ontsnappen, trouwt ze met haar vriendje van de kunstacademie, Neša Paripovic. Maar het stel heeft geen geld voor een eigen huis. Danica – inmiddels gescheiden van Marina’s vader – verbiedt Neša zelfs om te komen slapen. En bij Neša thuis is er geen ruimte voor Marina. Ze zijn samen, maar ook weer niet. Marina Abramovic moet als eind twintiger van haar moeder om tien uur ’s avonds thuis zijn, anders zwaait er wat.
Geen grenzen
Maar met haar werk gaat het goed. In 1973 voert ze op een kunstfestival in Edinburgh haar opzienbarende performance Rhythm 10 op. Ze legt tien messen voor zich op een tafel, spreidt haar ene hand ernaast en hakt met een van de messen tussen haar vingers, zo snel als ze kan. Als ze zich snijdt, pakt ze terwijl het publiek doodstil toekijkt een ander mes. Aan het einde van de performance is het witte papier op tafel met bloed bespat. ‘Het was alsof het publiek en ik één waren geworden. Ik had absolute vrijheid ervaren – ik had gevoeld dat mijn lichaam geen grenzen had, geen limiet; dat pijn er niet toe deed, dat niets ertoe deed – en dat bracht me in een roes.’
Angsten onder ogen zien
Marina Abramovic heeft haar medium gevonden. Ze blijft door Europa rondtrekken en maakt nieuwe Rhythms, zoals Rhythm 0 (Napels, 1974). Op een tafel stalt ze 72 voorwerpen uit, zoals een hamer, zaag, bolhoed, roos en pistool met één kogel. Zij staat ernaast, zwijgend. De voorwerpen mogen door het publiek naar wens op haar worden gebruikt, zes uur lang. Het begint rustig. Maar na drie uur pakt iemand een schaar en knipt Marina’s T-shirt kapot. Er worden spelden in haar gestoken, iemand maakt met het mes een kras in haar hals en zuigt het bloed daaruit op. Om twee uur ’s nachts is het afgelopen. De volgende
ochtend laten deelnemers haar beschaamd weten dat ze geen idee hebben wat hen bezield heeft. De performance is geslaagd: Marina heeft haar eigen angsten onder ogen gezien en zich daarvan weten te bevrijden, en ook het publiek heeft ervan geleerd.
Tweekoppig lichaam
Op haar 29e verjaardag wordt ze voor een performance uitgenodigd door het Amsterdamse kunstcentrum De Appel. Een maand later haalt de Duitse kunstenaar Ulay (officieel Frank Uwe Laysiepen) haar van het vliegveld op. Hij is op dezelfde dag geboren als zij, heeft ook een moeilijke jeugd gehad én is performancekunstenaar. ‘Vanaf het begin ademden we dezelfde lucht en klopten onze harten als één.’
Snel laat ze zich van Neša scheiden en gaat ze met Ulay in Amsterdam wonen. Liefde en werk vloeien in elkaar over. Ze zien zichzelf als tweekoppig lichaam. Hun performances spelen daarop in. Ze ademen urenlang elkaars adem in, rennen naakt keihard tegen elkaar aan (Relation in space, 1976) en slaan elkaar in het gezicht (Light/Dark, 1977), steeds sneller. Hun thema’s zijn het verdragen van pijn, uithoudingsvermogen en over het ego heenstappen om tot eenheid te komen. Omdat ze vrij willen zijn, reizen ze rond in een busje, van performance naar performance.
Jetsetvrienden
Maar er sluipt een slang hun paradijs binnen. Marina wordt in hun werk als de dominante partij gezien. Ze snapt hoe dat komt: zij wil altijd laten zien dat ze het alleen redt en niemand nodig heeft. Ulay vindt het gebrek aan erkenning voor zijn bijdragen lastig te verteren. Het helpt niet dat hij voortijdig moet afhaken bij een performance (Nightsea crossing, 1981) waarbij ze zestien dagen vastend tegenover elkaar aan een lange tafel zitten, zonder te bewegen of te spreken. Marina blijft tot zijn teleurstelling zitten. Ze heeft haar grenzen nog niet bereikt, redeneert ze. Ulay begint vreemd te gaan. De symbiose is voorbij.
The lovers
Als ze begin jaren tachtig in Australië zijn, ontstaat het plan om ieder vanaf de andere kant over de Chinese Muur te lopen. Na drie maanden zullen ze elkaar halverwege ontmoeten en trouwen. Maar als het project The lovers eindelijk wordt gerealiseerd, zijn ze al uit elkaar. Nadat ze beiden 2500 kilometer hebben gelopen, komt er met een handdruk op de Chinese Muur op 27 juni 1988 een officieel einde aan Ulay/Abramovic. Als ‘lulkoek-Marina’ vliegt ze terug naar Amsterdam. Ze koopt er voor veertigduizend gulden een vervallen pand aan de Binnenkant, dat doorjunks wordt bewoond. In de jaren erna weet ze hen eruit te krijgen en knapt ze het huis stap voor stap op. Ze zal het dertien jaar later voor vier miljoen dollar verkopen.
Verlaten
Haar soloperformances hebben niet allemaal de kracht van haar eerdere werk, maar er zitten bijzondere stukken bij, zoals Balkan baroque (Biënnale van Venetië,1997), gebaseerd op video’s die ze maakt met haar bejaarde ouders in het door oorlog verscheurde Joegoslavië. Ze vindt een nieuwe liefde: de Italiaanse kunstenaar Paolo Canevari, zeventien jaar jonger dan zij. Ze gaan samenwonen in New York. Marina is gelukkig, ze reist veel met Paolo en maakt jetsetvrienden, zoals Susan Sontag en Lady Gaga. Het stoort haar wel een beetje dat Paolo liever op de bank ligt dan werkt. Toch is ze nog zo verliefd dat ze
zich in 2006, als ze tien jaar samen zijn, laat verleiden tot een huwelijk. Een paar jaar later neemt Paolo echter afstand van haar. Hij ontkent het heel lang, maar er is een andere vrouw in zijn leven. Als zestigplusser verlaten worden is echt iets anders dan als veertiger, concludeert Marina bitter.
De rol van dirigent
In deze moeilijke tijd ontwikkelt ze een performance voor haar eerste grote overzichtstentoonstelling in Amerika: The artist is present. Het is een spannend plan, en niemand weet of het zal aanslaan. Marina gaat in training om drie maanden lang acht uur per dag bewegingloos op een stoel in het atrium van het Museum of Modern Art te kunnen zitten – zonder eten, drinken en sanitaire stops. Ze weet haar lichaam dusdanig te dresseren dat ze het aankan. Vanaf de eerste dag van de tentoonstelling, 14 maart 2010, staat het publiek al in de rij om de kunstenaar in de ogen te kijken. Ze mogen zolang tegenover haar blijven zitten als ze willen. Sommigen vinden een minuut genoeg, anderen blijven een uur of langer. Voor velen is het een emotionele ervaring.
Gebroken hart
Voor Marina Abramovic is het dat ook als meteen op die eerste dag Ulay tegenover haar plaatsneemt. Het is gepland, maar toch schieten de tranen haar in de ogen. ‘Voor mij was hij zo veel meer dan een willekeurige bezoeker. En dus overtrad ik voor die ene keer de regels. Ik legde mijn handen in die van hem, we keken in elkaars ogen en voordat ik het wist, kwamen er tranen bij ons allebei.’ Het is een diepontroerend moment, waarvan de opnames viral gaan. The artist is present wordt door 850.000 mensen bezocht en betekent Marina Abramovics doorbraak naar een groot publiek. Daarna reist ze naar India en Brazilië om haar gebroken hart te genezen via healings bij sjamanen.
Drie graven
In 2016 krijgt ze een relatie met Todd Eckert, een Amerikaanse zakenman, 21 jaar jonger dan zij, met wie ze mixed art maakt. Met haar Abramovic Methode leert ze jonge kunstenaars hoe je een performance maakt. Zijzelf, de ‘godmother of performance art’ is nu vooral tevreden met de rol van dirigent. De helderziende van weleer heeft over haar begrafenis niks verteld, maar Marina heeft die zelf wel al gepland. De drie Marina’s zullen begraven worden in de drie steden waar ze het langst heeft gewoond: Belgrado, Amsterdam en New York. Haar lichaam komt daadwerkelijk in een van die graven te liggen, maar niemand mag weten in welk. “Alles wat ik doe, is performance. Waarom zou mijn uitvaart dat niet zijn?” zegt Marina in 2016. “Het is de laatste daad van mijn leven waarover ik de regie kan hebben.”
Meer lezen & kijken
- Walk through walls – Een memoir, Marina Abramović en James Kaplan (Nijgh & Van Ditmar)
- Marina Abramović – The artist is present, documentaire van Matthew Akers (2012)
- Dit verhaal komt uit Flow 7-2020.
Tekst Liddie Austin Fotografie Getty Images
Gepubliceerd op 20 juli 2021, laatst bewerkt op 11 juni 2024
